Bản án chưa có hiệu lực thì bị cáo chết, xử lý như thế nào?

Bộ luật tố tụng dân sự, BLHS không có quy định nào về việc đình chỉ thi hành án hình sự, đó là một khiếm khuyết trong xây dựng pháp luật. Thực tế đã xảy ra rất nhiều trường hợp bị can, bị cáo chết trong giai đoạn điều tra, truy tố, trước, trong hoặc sau khi Tòa án xét xử. Những trường hợp này được coi như mặc nhiên chấm dứt việc thi hành án hình sự. Để giải quyết vướng mắc này, các cơ quan hữu quan đã ban hành một số văn bản hướng dẫn, ví dụ như theo điểm 8.4 mục 8 Thông tư liên tịch số 02/2006/TTLT ngày 18/5/2006 của Tòa án nhân dân tối cao, Viện kiểm sát nhân dân tối cao, Bộ công an, Bộ Y tế hướng dẫn thi hành một số số quy định của pháp luật về tạm đình chỉ chấp hành hình phạt tù đối với người đang chấp hành hình phạt tù bị bệnh nặng. "… Chánh án Tòa án đã ra quyết định thi hành án phải ra quyết định đình chỉ việc chấp hành hình phạt tù vì người bị kết án đã chết".

Hướng dẫn của Thông tư liên tịch số 02/2006 nêu trên cũng chỉ mới đề cập đến các trường hợp mà người đã được tạm đình chỉ do bị bệnh nặng mà chết trong thời gian được tạm đình chỉ. Đối với các trường hợp khác như chết trong thời gian được hoãn chấp hành án phạt tù, trong thời gian chấp hành án phạt tù nhưng cho hưởng án treo, cải tạo không giam giữ, cũng như đang chấp hành các hình phạt khác kể cả đó là hình phạt chính hay hình phạt bổ sung thì cũng chưa có hướng dẫn nào cụ thể để các cơ quan tiến hành tố tụng thực hiện.

Ngay trong Luật thi hành án hình sự năm 2010, cũng không có quy định riêng nào về đình chỉ thi hành án hình sự (vì Luật có giá trị thấp hơn Bộ luật nên không thể có quy định trái với Bộ Luật). Tuy nhiên, trong Luật thi hành án hình sự cũng có một số điểm đề cập đến việc Tòa án ra quyết định đình chỉ thi hành án phạt tù. Ví dụ Điều 24 Luật thi hành án hình sự quy định tại khoản 5 "Trong thời gian được hoãn chấp hành án phạt tù mà người được hoãn chấp hành án chết thì… Tòa án đã ra quyết định hoãn chấp hành án phạt tù ra quyết định đình chỉ thi hành án và giải quyết các thủ tục có liên quan".

Khoản 5 Điều 32 Luật thi hành án hình sự quy định "Trường hợp người được tạm đình chỉ chết, Ủy ban nhân dân xã nơi người đó cư trú… thông báo cho Tòa án đã ra quyết định tạm đình chỉ và Tòa án đã ra quyết định thi hành án. Trong thời hạn 03 ngày làm việc, kể từ ngày nhận thông báo, Tòa án đã ra quyết định thi hành án phải ra quyết định tạm đình chỉ thi hành án và gửi cho cơ quan quy định tại các điểm b, c, d và e khoản 1 điều này và Tòa án đã ra quyết định tạm đình chỉ chấp hành án phạt tù".

Khoản 2 Điều 49 Luật thi hành án hình sự quy định "… thông báo cho Tòa án đã ra quyết định thi hành án. Trong thời hạn 03 ngày làm việc, kể từ ngày nhận được thông báo, Tòa án đã ra quyết định thi hành án phải ra quyết định đình chỉ việc chấp hành hình phạt tù và gửi cho…"

Như vậy, các hướng dẫn, các quy định của pháp luật chỉ đề cập đến việc chấp hành hình phạt tù, một số hình phạt khác là hình phạt chính hoặc hình phạt bổ sung, tức là đối tượng điều chỉnh của các văn bản pháp luật này chỉ điều chỉnh đối với các bản án, quyết định đã có hiệu lực pháp luật, được đưa ra thi hành án mà không đề cập đến các trường hợp bị can chết trong quá trình tố tụng.

Trường hợp bị cáo đã bị Tòa án cấp sơ thẩm xử phạt, bản án chưa có hiệu lực pháp luật thì bị cáo chết. Vì chưa có hướng dẫn cụ thể việc giải quyết thế nào nên có lẽ cũng mặc nhiên là đình chỉ vụ án. Giả sử vụ án có kháng cáo của người bị hại hoặc kháng nghị của Viện kiểm sát (ngay sau khi xét xử, trước khi bị cáo chết), thì Tòa án cấp phúc thẩm căn cứ vào điểm 7 Điều 107, Điều 251 Bộ luật tố tụng hình sự để hủy bản án sơ thẩm và đình chỉ vụ án.

Tuy nhiên, giả sử những người kháng cáo và Viện kiểm sát kháng nghị rồi mới có  thông tin là bị cáo chết và đều rút kháng cáo, kháng nghị (rút toàn bộ) trước khi Tòa án cấp phúc thẩm mở phiên tòa hoặc tại phiên tòa thì việc xét xử phải được đình chỉ (khoản 2 Điều 238 Bộ luật tố tụng hình sự) và bản án sơ thẩm có hiệu lực pháp luật kể từ ngày Tòa án cấp phúc thẩm ra quyết định đình chỉ việc xét xử phúc thẩm. Như vậy, theo quy định thì Tòa án cấp sơ thẩm phải ra quyết định thi hành án phạt tù (hoặc thi hành án hình sự); nếu Tòa án sơ thẩm biết rõ là bị cáo đã chết sau 03 ngày bị xét xử mà vẫn ra quyết định thi hành án thì rất máy móc và đương nhiên là quyết định đó không thể thực hiện được; nếu Tòa án ra quyết định đình chỉ việc thi hành án hình sự thì cũng không có căn cứ nào, chưa có quy định hay hướng dẫn nào. Do vậy, theo chúng tôi trong lúc chờ hướng dẫn thì những trường hợp chết trước, trong, sau khi xét xử sơ thẩm; chết khi đang chấp hành hình phạt tù cho hưởng án treo, cải tạo không giam giữ, đang chấp hành các hình phạt bổ sung… đành phải coi như mặc nhiên.

Đối với các vấn đề này, chúng tôi kiến nghị Tòa án nhân dân tối cao và các cơ quan hữu quan cần có hướng dẫn cụ thể việc thi hành Luật thi hành án hình sự và giải quyết những vướng mắc đã nêu trên.