|
BỘ Y TẾ
-------
|
CỘNG HÒA XÃ
HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM
Độc lập - Tự do - Hạnh phúc
---------------
|
|
Số: 1098/QĐ-BYT
|
Hà Nội, ngày 04 tháng 4 năm 2013
|
QUYẾT ĐỊNH
VỀ
VIỆC BAN HÀNH HƯỚNG DẪN QUỐC GIA VỀ XÉT NGHIỆM HUYẾT THANH HỌC HIV
BỘ TRƯỞNG BỘ Y TẾ
Căn cứ Nghị định số 63/2012/NĐ-CP ngày
31 tháng 8 năm 2012 của Chính phủ quy định chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn và cơ
cấu tổ chức của Bộ Y tế;
Theo đề nghị của Cục trưởng Cục Phòng,
chống HIV/AIDS,
QUYẾT ĐỊNH:
Điều 1. Ban hành kèm theo Quyết định này “Hướng dẫn quốc gia về xét nghiệm
huyết thanh học HIV”.
Điều 2. Quyết định này có hiệu lực kể từ ngày ký, ban hành.
Điều 3. Các ông, bà: Chánh Văn phòng Bộ, Cục trưởng, Vụ trưởng, Tổng
cục trưởng các Vụ, Cục, Tổng cục, Thủ trưởng các đơn vị trực thuộc Bộ Y tế,
Giám đốc Sở Y tế các tỉnh/thành phố trực thuộc Trung ương, Thủ trưởng các đơn vị
liên quan chịu trách nhiệm thi hành Quyết định này./.
|
Nơi nhận:
-
Như Điều 3;
- Bộ trưởng Nguyễn
Thị Kim Tiến (để báo cáo);
- Các Thứ trưởng (để phối hợp chỉ đạo);
- Website Bộ Y tế;
- Lưu: VT, AIDS (2).
|
KT. BỘ
TRƯỞNG
THỨ TRƯỞNG
Nguyễn Thanh Long
|
HƯỚNG
DẪN
QUỐC GIA VỀ XÉT NGHIỆM HUYẾT THANH HỌC HIV
(Ban
hành kèm theo Quyết định số 1098/QĐ-BYT ngày 04 tháng 4 năm 2013 của Bộ trưởng
Bộ Y tế)
Chương
I
XÉT NGHIỆM HIV Ở VIỆT NAM
I. MỤC ĐÍCH
XÉT NGHIỆM HIV
1. An toàn truyền máu
và cấy ghép mô, nội tạng: xét nghiệm sàng lọc HIV để đảm bảo an toàn truyền máu
và các chế phẩm của máu, cấy ghép mô và nội tạng, cho tinh dịch, trứng, phôi
(sau đây gọi chung là an toàn truyền máu).
2. Giám sát dịch tễ
HIV/AIDS: xác định tỷ lệ nhiễm HIV trong một số nhóm quần thể nhất định theo thời
gian và địa điểm nhằm theo dõi sự phân bố, chiều hướng phát triển của dịch nhằm
cung cấp thông tin cho việc lập kế hoạch, dự phòng, khống chế và đánh giá hiệu
quả các biện pháp phòng, chống HIV/AIDS.
3. Chẩn đoán nhiễm
HIV: xác định tình trạng nhiễm HIV của người được làm xét nghiệm.
4. Dùng cho các mục
đích nghiên cứu.
II. NGUYÊN TẮC
XÉT NGHIỆM HIV
1. Đảm bảo tính bí mật,
tự nguyện.
2. Được tư vấn trước
và sau xét nghiệm.
3. Tuân thủ chiến lược
và phương cách xét nghiệm.
4. Đảm bảo chất lượng
xét nghiệm.
III. CÁC CHIẾN
LƯỢC XÉT NGHIỆM
Xét nghiệm HIV được
tiến hành theo những chiến lược khác nhau tùy thuộc vào mục đích xét nghiệm, tỷ
lệ hiện nhiễm HIV của quần thể xét nghiệm.
1. Chiến lược I (áp dụng
cho an toàn truyền máu): mẫu được coi là dương tính với kháng thể HIV khi mẫu
đó có phản ứng với một xét nghiệm bằng sinh phẩm (sau đây được ký hiệu là SP)
có độ nhạy cao. Trong an toàn truyền máu, cấy ghép mô tạng và thụ tinh nhân tạo,
những túi máu, sản phẩm máu hoặc mô, bộ phận cơ thể phải loại bỏ nếu có kết quả
xét nghiệm dương tính hoặc nghi ngờ.
2. Chiến lược II (áp
dụng cho giám sát dịch tễ): mẫu được coi là dương tính với chiến lược II khi mẫu
đó có phản ứng với cả hai loại sinh phẩm có nguyên lý hoặc chuẩn bị kháng
nguyên khác nhau, sinh phẩm thứ nhất (SP1) phải có độ nhạy cao, sinh phẩm thứ
hai (SP2) có độ đặc hiệu cao.
2.1. Kết quả xét nghiệm
với sinh phẩm thứ nhất không có phản ứng, kết luận mẫu âm tính với kháng thể
HIV.
2.2. Kết quả xét nghiệm
với sinh phẩm thứ nhất cho phản ứng (SP1+), tiếp tục thực hiện xét nghiệm với
sinh phẩm thứ hai.
- Kết quả xét nghiệm
bằng sinh phẩm thứ hai cho phản ứng (SP1+, SP2+), kết luận mẫu dương tính với
kháng thể HIV.
- Kết quả xét nghiệm
bằng sinh phẩm thứ hai không có phản ứng (SP1+, SP2-), kết luận mẫu âm tính với
kháng thể HIV.
2.3. Kết quả xét nghiệm
này chỉ dùng cho mục đích giám sát dịch tễ không thông báo cho người được làm
xét nghiệm.
2.4. Lưu ý: chỉ được
thông báo kết quả cho người được làm xét nghiệm khi tiếp tục thực hiện xét nghiệm
bằng sinh phẩm thứ ba (SP3) theo quy định của chiến lược III.
3. Chiến lược III (áp
dụng cho xét nghiệm chẩn đoán nhiễm HIV): mẫu được coi là dương tính với chiến
lược III khi mẫu đó có phản ứng với cả ba loại sinh phẩm có nguyên lý hoặc chuẩn
bị kháng nguyên khác nhau. Sinh phẩm thứ nhất (SP1) dùng để sàng lọc có độ nhạy
cao, các sinh phẩm tiếp theo (SP2, SP3) để khẳng định có độ đặc hiệu cao.
3.1. Kết quả xét nghiệm
với sinh phẩm thứ nhất không có phản ứng, kết luận mẫu âm tính với kháng thể
HIV.
3.2. Kết quả xét nghiệm
với sinh phẩm thứ nhất cho phản ứng (SP1+), tiếp tục thực hiện xét nghiệm với
sinh phẩm thứ hai (SP2).
a) Kết quả xét nghiệm
bằng sinh phẩm thứ hai cho phản ứng (SP1+, SP2+), thì tiếp tục thực hiện với
sinh phẩm thứ ba (SP3).
- Kết quả xét nghiệm
với sinh phẩm thứ ba cho phản ứng (SP1+, SP2+, SP3+), kết luận mẫu dương tính với
kháng thể HIV và được phép trả lời kết quả cho người được làm xét nghiệm.
- Kết quả xét nghiệm
với sinh phẩm thứ ba không cho phản ứng (SP1+, SP2+, SP3-), kết luận mẫu không
xác định, yêu cầu lấy mẫu xét nghiệm lại sau 14 ngày.
b) Kết quả xét nghiệm
bằng sinh phẩm thứ hai không cho phản ứng (SP1+, SP2-), thực hiện lại xét nghiệm
với cả sinh phẩm thứ nhất (SP1) và thứ hai (SP2) để kiểm tra loại trừ sai sót kỹ
thuật.
b1. Nếu kết quả xét nghiệm
với cả hai sinh phẩm không cho phản ứng (SP1-, SP2-), kết luận mẫu âm tính với
kháng thể HIV;
b2. Nếu kết quả xét nghiệm
(SP1+, SP2+) hoặc (SP1+, SP2-) thực hiện tiếp xét nghiệm với sinh phẩm thứ ba
(SP3), kết quả cả 3 lần làm xét nghiệm sẽ được phân tích và biện luận như sau:
+ Kết quả xét nghiệm
(SP1+, SP2+, SP3+), kết luận mẫu dương tính với kháng thể HIV.
+ Kết quả xét nghiệm
(SP1+, SP2+, SP3-) hoặc (SP1+, SP2-, SP3+), kết luận mẫu không xác định, yêu cầu
lấy mẫu xét nghiệm lại sau 14 ngày.
+ Kết quả xét nghiệm
(SP1+, SP2-, SP3-) và người được làm xét nghiệm không có yếu tố nguy cơ lây nhiễm
HIV có thể kết luận là mẫu âm tính với kháng thể HIV; nếu người được làm xét nghiệm
có yếu tố nguy cơ lây nhiễm HIV, kết luận mẫu không xác định và yêu cầu lấy mẫu
xét nghiệm lại sau 14 ngày; trường hợp người được làm xét nghiệm không có yếu tố
nguy cơ lây nhiễm HIV nhưng nếu SP1 là sinh phẩm xét nghiệm phát hiện cả kháng
nguyên và kháng thể trong khi SP2 và SP3 là sinh phẩm chỉ phát hiện kháng thể
thì yêu cầu lấy mẫu xét nghiệm lại sau 14 ngày.
3.3. Trong các trường
hợp kết quả xét nghiệm không xác định, đề nghị lấy máu xét nghiệm lại lần 2 sau
14 ngày và nếu kết quả xét nghiệm sau 14 ngày vẫn tiếp tục không xác định thì phân
tích và biện luận như sau:
- Không có sự thay đổi
hoặc giảm mức độ phản ứng với cùng loại sinh phẩm đã được sử dụng trong 2 lần
xét nghiệm, kết luận mẫu âm tính với kháng thể HIV.
- Có sự gia tăng mức
độ phản ứng với cùng loại sinh phẩm đã được sử dụng trong 2 lần xét nghiệm, yêu
cầu lấy mẫu làm lại xét nghiệm lần 3 sau 14 ngày
- Các phòng xét nghiệm
có thể gửi mẫu không xác định lên phòng xét nghiệm tham chiếu tuyến trên để làm
các xét nghiệm khẳng định khác.
3.4. Trong các trường
hợp kết quả xét nghiệm lần 3 tiếp tục không xác định, kết luận mẫu âm tính với
kháng thể HIV.
IV. THỰC HIỆN
XÉT NGHIỆM CHẨN ĐOÁN HIV
1. Phòng xét nghiệm
sàng lọc HIV
a) Nếu kết quả xét nghiệm
sàng lọc âm tính thì tư vấn và trả lời kết quả cho người được làm xét nghiệm là
âm tính với kháng thể HIV.
b) Nếu kết quả xét nghiệm
sàng lọc dương tính, mẫu bệnh phẩm cần được gửi lên phòng xét nghiệm khẳng định
HIV.
2. Phòng xét nghiệm
khẳng định HIV
a) Thực hiện xét nghiệm
sàng lọc bằng một loại sinh phẩm và xét nghiệm khẳng định với các mẫu lần đầu
có phản ứng theo chiến lược III và trả lời kết quả cho người được làm xét nghiệm
hoặc các phòng xét nghiệm gửi mẫu khẳng định.
b) Chỉ những phòng
xét nghiệm được Bộ Y tế cấp giấy chứng nhận là phòng xét nghiệm khẳng định HIV
mới được phép trả lời kết luận các trường hợp nhiễm HIV.
c) Trường hợp người
được làm xét nghiệm lần đầu có kết quả xét nghiệm dương tính với kháng thể HIV
nên lấy máu xét nghiệm lại lần 2 để tránh nhầm lẫn trong trường hợp lấy máu lần
đầu.
V. PHƯƠNG
CÁCH XÉT NGHIỆM HIV
1. Phương cách xét nghiệm:
là thứ tự thực hiện các xét nghiệm bằng các sinh phẩm cụ thể đã được lựa chọn.
2. Thứ tự thực hiện
xét nghiệm bằng các sinh phẩm được lựa chọn trong một phương cách xét nghiệm cần
bảo đảm nguyên tắc: sinh phẩm sàng lọc đầu tiên phải có độ nhạy cao, các sinh
phẩm bổ sung phải có độ đặc hiệu cao ưu tiên các sinh phẩm có độ nhậy cao.
Việc xây dựng các
phương cách xét nghiệm cần lựa chọn từ các sinh phẩm không hoặc ít có cùng nhược
điểm như cùng âm tính giả hoặc cùng dương tính giả.
Lựa chọn một phương
cách xét nghiệm tùy thuộc vào: mục đích xét nghiệm; số lượng mẫu; yêu cầu thời
gian trả lời kết quả; tỷ lệ nhiễm; điều kiện cụ thể và năng lực thực tế của cơ
sở xét nghiệm.
Các sinh phẩm xét nghiệm
phải được Bộ Y tế cho phép sử dụng.
VI. SINH PHẨM
XÉT NGHIỆM HIV
1. Độ nhạy và độ đặc
hiệu là hai yếu tố quan trọng xác định chất lượng của một sinh phẩm xét nghiệm
HIV.
2. Sinh phẩm có độ nhạy
cao cho kết quả âm tính giả thấp, sinh phẩm có độ nhạy cao thường dùng trong
xét nghiệm sàng lọc, đặc biệt trong sàng lọc an toàn truyền máu hoặc cấy ghép
mô, nội tạng, cần tuân thủ các quy định chuyên môn trong công tác an toàn truyền
máu hoặc được sử dụng trong xét nghiệm sàng lọc ban đầu trong chẩn đoán nhiễm HIV.
3. Một sinh phẩm có độ
đặc hiệu cao cho kết quả dương tính giả thấp, sinh phẩm có độ đặc hiệu cao thường
dùng trong các xét nghiệm lần thứ 2 và thứ 3 trong chẩn đoán nhiễm HIV.
a) Các sinh phẩm dùng
trong xét nghiệm HIV phải có độ nhạy tối thiểu > 99,5% đối với các sinh phẩm
xét nghiệm nhanh, 100% với các kỹ thuật ELISA/hóa phát quang/điện hóa phát
quang và độ đặc hiệu tối thiểu > 98%. Các tiêu chuẩn này cần dựa theo các
đánh giá tiêu chuẩn của các tổ chức Y tế Thế giới, CDC Hoa kỳ hoặc đánh giá của
Quốc gia và các đánh giá của các tổ chức có uy tín khác.
b) Trong an toàn truyền
máu phải sử dụng các sinh phẩm có độ nhạy cao với mẫu chuyển đổi huyết thanh.
c) Các sinh phẩm phải
phát hiện được kháng thể kháng HIV1 và HIV2 trong đó có khả năng phát hiện được
tất cả các phân nhóm của HIV-1 trong đó chú ý đến phân nhóm M, N, O.
VII. PHƯƠNG
PHÁP XÉT NGHIỆM HIV
Các xét nghiệm phát
hiện nhiễm HIV được chia thành các phương pháp chính:
1. Phương pháp gián
tiếp: phát hiện sự hiện diện của kháng thể kháng HIV trong máu hoặc các dịch tiết
để xác định tình trạng nhiễm HIV ở người lớn và trẻ em trên 18 tháng tuổi.
2. Phương pháp trực
tiếp: phát hiện sự hiện diện các thành phần của HIV
a) Phát hiện các axit
nucleotit của vi rút:
+ HIV-ADN provirus
(có trong tế bào nhiễm).
+ HIV-ARN (vi rút tự
do trong huyết tương).
b) Phát hiện kháng
nguyên vi rút trong máu (p24).
3. Phương pháp phát
hiện đồng thời kháng nguyên và kháng thể.
Chương
II
QUẢN LÝ CHẤT LƯỢNG XÉT NGHIỆM HIV
I.
TIÊU CHUẨN TRANG THIẾT BỊ, NHÂN LỰC, CƠ SỞ VẬT CHẤT.
Các cơ sở xét nghiệm
phải đảm bảo tiêu chuẩn về trang thiết bị, nhân lực, cơ sở vật chất theo quy định
của Hướng dẫn đảm bảo chất lượng thực hiện kỹ thuật xét nghiệm HIV.
II.
ĐẢM BẢO CHẤT LƯỢNG TRONG QUÁ TRÌNH XÉT NGHIỆM
1. Giai đoạn
trước xét nghiệm
a) Thu thập mẫu:
- Kiểm tra đối chiếu
để lấy mẫu đúng người bệnh.
- Thu thập đúng và đủ
các thông tin về mẫu bệnh phẩm so sánh đối chiếu với phiếu thu thập mẫu gồm có:
mã số/tên người được làm xét nghiệm, năm sinh, địa danh lấy mẫu và ngày thu thập
mẫu.
- Quy trình lấy mẫu
(lấy máu tĩnh mạch hoặc lấy máu đầu ngón tay) đảm bảo phù hợp với yêu cầu của
xét nghiệm về loại mẫu, thể tích, chất bảo quản, thời gian và chất lượng.
- Sau khi lấy mẫu các
ống nghiệm cần phải được đậy chặt nắp (đối với trường hợp lấy máu tĩnh mạch).
- Sử dụng găng tay và
bơm kim tiêm/kim chích riêng cho từng người được làm xét nghiệm thao tác an
toàn tránh lây nhiễm chéo giữa các mẫu bệnh phẩm và lây nhiễm cho người được
làm xét nghiệm và nhân viên y tế.
b) Bảo quản và lưu trữ
mẫu
- Mẫu máu phải tách
huyết thanh hoặc huyết tương trong vòng 24 giờ. Huyết thanh và huyết tương có
thể bảo quản ở nhiệt độ từ 4-8oC tối đa 7 ngày, nếu không xét nghiệm
trong vòng 7 ngày mẫu phải được bảo quản ở tối thiểu âm 20oC hoặc lạnh
hơn và không tan đông quá 3 lần.
- Ghi chép và lưu trữ
sổ theo dõi mẫu theo quy định.
c) Đóng gói và vận
chuyển mẫu
- Đóng gói và vận
chuyển phải tuân thủ nguyên tắc an toàn sinh học theo Thông tư số
43/2011/TT-BYT ngày 05/12/2011 của Bộ Y tế về Quy định chế độ quản lý mẫu bệnh
phẩm bệnh truyền nhiễm và hướng dẫn tại phụ lục 1 của Quyết định này.
- Gửi mẫu kèm 02 bản
danh sách mẫu và phiếu gửi mẫu xét nghiệm HIV tới cơ sở xét nghiệm theo quy định.
- Trường hợp vận chuyển
trong nội bộ đơn vị thì mẫu cũng cần được để trong hộp an toàn có nắp đậy.
d) Tiếp nhận mẫu
- Phòng xét nghiệm cần
có tiêu chuẩn chấp nhận và từ chối nhận mẫu.
- Kiểm tra quy cách
đóng gói mẫu, chất lượng mẫu theo tiêu chuẩn: thể tích; nhiệt độ vận chuyển; mẫu
có bị tán huyết, nhiễm khuẩn không; chất chống đông sử dụng.
- Đối chiếu thông tin
trên ống mẫu với phiếu gửi mẫu khi nhận mẫu.
+ Trường hợp thiếu
các thông tin trên phiếu gửi mẫu phải thông báo cho nơi gửi mẫu để bổ sung
thông tin và rút kinh nghiệm cho các lần sau.
+ Trường hợp mẫu
không đạt chất lượng phòng xét nghiệm từ chối nhận mẫu xét nghiệm và yêu cầu lấy
lại mẫu.
- Ghi chép đầy đủ các
thông tin vào sổ nhận mẫu, ký xác nhận vào bản danh sách gửi mẫu và lưu giữ
theo quy định.
- Thông báo thời gian
trả kết quả cho đơn vị gửi mẫu.
2. Giai đoạn
trong xét nghiệm
a) Chuẩn bị mẫu
- Lập sơ đồ mẫu trước
khi xét nghiệm và sắp xếp các mẫu theo đúng sơ đồ để tránh nhầm lẫn.
- Trên phiếu sơ đồ mẫu
xét nghiệm cần ghi đầy đủ các thông tin: tên sinh phẩm, số lô, hạn sử dụng,
ngày thực hiện xét nghiệm và người thực hiện xét nghiệm.
b) Sinh phẩm và vật
tư tiêu hao
- Sinh phẩm sử dụng
trong xét nghiệm HIV:
+ Sinh phẩm phải được
Bộ Y tế cho phép sử dụng; lựa chọn những sinh phẩm đáng tin cậy và có tiêu chuẩn
kỹ thuật phù hợp cho xét nghiệm sàng lọc hoặc xét nghiệm bổ sung.
+ Chỉ sử dụng những
sinh phẩm còn trong hạn sử dụng: hạn ghi trên hộp sinh phẩm và hạn sau khi mở
hoặc đã pha các chất thử theo quy định của nhà sản xuất.
+ Chỉ được sử dụng
sinh phẩm và hóa chất trong một hộp sinh phẩm hoặc cùng lô sản xuất.
+ Nên theo dõi và kiểm
tra chất lượng của sinh phẩm khi nhận được đợt giao hàng mới hoặc khi thay đổi
lô sinh phẩm mới.
+ Kiểm tra các hóa chất
trong hộp sinh phẩm trước khi dùng và ngừng sử dụng khi phát hiện dấu hiệu bất
thường để xác định nguyên nhân và báo cho nhà cung cấp.
+ Bảo quản sinh phẩm
theo hướng dẫn của nhà sản xuất.
- Các vật tư tiêu hao
của phòng xét nghiệm phải luôn sẵn có, đúng chủng loại, chất lượng theo yêu cầu.
- Quản lý sinh phẩm
và vật tư tiêu hao theo quy định: phải có sổ sách ghi chép, theo dõi số lượng tồn
dư để dự trù đủ số lượng theo yêu cầu, tránh hết hạn.
c) Trang thiết bị
- Phòng xét nghiệm phải
có đủ các trang thiết bị phù hợp với kỹ thuật thực hiện.
- Quản lý trang thiết
bị theo quy định: Lắp đặt và vận hành theo hướng dẫn; Có lý lịch máy (tên; số
hiệu; tên nhà sản xuất, phân phối; ngày lắp đặt, vận hành; người quản lý và số
điện thoại bảo hành sửa chữa khi cần thiết); Hướng dẫn sử dụng tóm tắt và chi tiết;
Nhật ký sử dụng riêng cho từng trang thiết bị, được ghi chép sau mỗi lần sử dụng.
Hồ sơ trang thiết bị được lưu giữ đến khi thanh lý.
- Trang thiết bị phải
được bảo dưỡng, bảo trì và hiệu chuẩn định kỳ theo quy định.
d) Cơ sở phòng xét nghiệm
- Phòng xét nghiệm phải
được thiết kế và bố trí hợp lý đảm bảo đủ không gian làm việc và điều kiện phù
hợp với kỹ thuật xét nghiệm HIV và tuân theo các quy định hiện hành của Bộ Y tế.
- Quy định cụ thể ai
được phép vào làm việc tại phòng xét nghiệm.
e) Quy trình xét nghiệm
- Phòng xét nghiệm phải
xây dựng quy trình thao tác chuẩn (Standar Operating Procedure - SOP) phù hợp với
các kỹ thuật đang thực hiện theo đúng hướng dẫn của nhà sản xuất; SOP phải
chính xác, ngắn gọn, dễ hiểu và đầy đủ các thông tin để các cán bộ có thể dễ
dàng thực hiện; Rà soát và cập nhật các SOP định kỳ;
- Cán bộ xét nghiệm phải
tuyệt đối tuân thủ các quy trình xét nghiệm.
- Thực hiện xét nghiệm:
Đối chiếu mẫu với sơ đồ xét nghiệm; thao tác chính xác nhẹ nhàng, tránh tạo bọt,
khí dung và các thao tác thừa; làm đủ chứng theo yêu cầu của nhà sản xuất, nên
tiến hành nội kiểm chứng; để hạn chế sai sót khi thực hiện xét nghiệm nên có
hai cán bộ cùng làm để kiểm tra chéo.
3. Giai đoạn
sau xét nghiệm
a) Đọc kết quả
- Kỹ thuật xét nghiệm
nhanh: Đọc vùng kiểm chứng trước, nếu có xuất hiện vạch kiểm chứng mới tiến
hành đọc vùng phản ứng.
- Kỹ thuật ngưng kết
hạt: Đọc trên nền trắng, đủ ánh sáng; Đọc giếng có hạt không gắn kháng nguyên rồi
mới đọc giếng có hạt gắn kháng nguyên.
- Kỹ thuật ELISA: Đọc
đúng bước sóng, chương trình.
b) Biện luận kết quả
- Kỹ thuật xét nghiệm
nhanh: Chỉ đọc kết quả bệnh phẩm khi có xuất hiện vạch tại vùng kiểm chứng.
- Kỹ thuật ngưng kết
hạt:
+ Kiểm tra tính hợp lệ
của phản ứng dựa trên các mẫu chứng: Giếng chứng có hạt không gắn kháng nguyên
phải lắng ở đáy giếng; mẫu kiểm chứng và chứng dương của sinh phẩm phải đạt
tiêu chuẩn của nhà sản xuất.
+ Biện luận kết quả tại
giếng có các hạt gắn kháng nguyên: Tùy vào mức độ ngưng kết và biện luận kết quả
của mẫu thử theo hướng dẫn của nhà sản xuất; Trong trường hợp cả hai giếng đều
xảy ra hiện tượng ngưng kết thì cần thực hiện thao tác hấp phụ.
- Kỹ thuật ELISA/hóa
phát quang/điện hóa phát quang trên máy miễn dịch tự động: Kiểm tra tính hợp lệ
của phản ứng dựa trên các mẫu chứng. Chỉ biện luận kết quả khi các mẫu chứng đạt
tiêu chuẩn của nhà sản xuất. Phòng xét nghiệm phải chạy mẫu chuẩn máy và kết quả
phải đạt yêu cầu của nhà sản xuất.
c) Ghi chép và lưu trữ
sổ sách xét nghiệm
- Các kết quả xét nghiệm
phải được ghi chép đầy đủ chính xác và lưu giữ trong sổ xét nghiệm theo quy định;
Khi xảy ra sai sót phải sử dụng bút gạch ngang và ghi kết quả đúng vào dòng
phía dưới kèm theo ký xác nhận của cán bộ xét nghiệm hoặc phụ trách phòng xét nghiệm.
- Các kết quả xét nghiệm
được ghi chép vào sổ xét nghiệm theo từng mẫu bệnh phẩm.
- Cán bộ phụ trách
phòng xét nghiệm chịu trách nhiệm kiểm tra thông tin ghi chép sổ xét nghiệm định
kỳ.
d) Quản lý và tiêu hủy
mẫu
- Các mẫu dương tính
hoặc không xác định: lưu trong các ống nghiệm chịu được nhiệt độ âm sâu; theo
sơ đồ lưu mẫu; ở nhiệt độ âm 20oC hoặc lạnh hơn trong thời gian 2
năm kể từ ngày có kết quả xét nghiệm khẳng định.
- Thông tin của các mẫu
lưu phải ghi chép đầy đủ và chính xác vào sổ lưu mẫu, có sơ đồ mã hóa mẫu lưu
được quy định theo năm và vị trí lưu và tránh nhầm lẫn qua các năm.
- Tiến hành việc hủy
các mẫu lưu khi hết thời hạn và phải lưu trữ biên bản hủy mẫu theo quy định.
e) Trả kết quả xét nghiệm
- Phiếu trả kết quả
xét nghiệm theo đúng biểu mẫu của Bộ Y tế sử dụng cho phòng xét nghiệm HIV.
- Cán bộ phụ trách
phòng xét nghiệm cần kiểm tra các thông tin và kết quả trước khi ký vào kết quả
trả cho người được làm xét nghiệm.
III.
GIÁM SÁT ĐẢM BẢO CHẤT LƯỢNG XÉT NGHIỆM
1. Đánh giá
chất lượng thông qua chương trình nội kiểm tra (chương trình IQC)
Nội kiểm là quá trình
đánh giá chất lượng xét nghiệm sử dụng hệ thống kiểm chứng với mục đích kiểm
tra tính chính xác, mức độ tin cậy và độ ổn định của kết quả xét nghiệm.
Nội kiểm gồm có 2
hình thức: Sử dụng mẫu chứng của nhà sản xuất; sử dụng mẫu nội kiểm.
a) Mẫu chứng của nhà
sản xuất bắt buộc phải thực hiện.
- Với sinh phẩm xét nghiệm
nhanh các chứng nội kiểm đã được nhà sản xuất thiết kế nằm ngay trên mỗi thanh
hay phiến xét nghiệm. Xét nghiệm chỉ hợp lệ khi dấu hiệu nội kiểm này được hiển
thị rõ, khi đó các kết quả xét nghiệm mẫu bệnh phẩm mới có giá trị. Nếu các dấu
hiệu nội kiểm này không hiện ra thì kết quả phản ứng được coi là không hợp lệ
khi đó không được phép đọc kết quả xét nghiệm mẫu bệnh phẩm.
- Với sinh phẩm ngưng
kết hạt, các mẫu nội kiểm là mẫu chứng dương tính được xét nghiệm cùng với mẫu
bệnh phẩm mỗi khi làm xét nghiệm. Kết quả xét nghiệm chỉ có giá trị khi mẫu chứng
này hợp lệ.
-Với sinh phẩm
ELISA/hóa phát quang/điện hóa phát quang các mẫu nội kiểm là các chứng âm, chứng
dương hoặc các mẫu chứng ngưỡng. Kết quả xét nghiệm có giá trị khi các mẫu chứng
này có giá trị phù hợp theo yêu cầu của từng loại sinh phẩm. Khi các giá trị mẫu
chứng không hợp lệ cần phải làm xét nghiệm lại.
b) Mẫu chứng nội kiểm
(là chứng được thực hiện thêm ngoài chứng của nhà sản xuất): khuyến cáo sử dụng
nếu có điều kiện.
- Tần suất thực hiện:
+ Kỹ thuật ELISA/hóa
phát quang/điện hóa phát quang nên thực hiện cùng với mỗi lần làm xét nghiệm.
+ Kỹ thuật xét nghiệm
nhanh/đơn giản: Với Cơ số mẫu > 20 mẫu/ngày thực hiện 01 lần/ngày, với cơ số
mẫu ≤ 20 mẫu/ngày thì đủ 20 mẫu thực hiện một lần.
- Ghi chép và giám
sát kết quả:
+ Kỹ thuật ELISA/hóa
phát quang/điện hóa phát quang: Cập nhật các kết quả chạy mẫu nội kiểm vào biểu
đồ Levy Jenning; Phân tích kết quả có vi phạm quy tắc Wesgard không, nếu vi phạm
cần thực hiện lại xét nghiệm và không được trả kết quả xét nghiệm cho người được
làm xét nghiệm.
+ Kỹ thuật xét nghiệm
nhanh/đơn giản: Các kết quả được điền vào sổ theo dõi nội kiểm, nếu kết quả
không đạt cần thực hiện lại.
2. Đánh giá
chất lượng xét nghiệm từ bên ngoài (chương trình ngoại kiểm - EQAS)
Đây là chương trình
kiểm soát chất lượng và đánh giá năng lực phòng xét nghiệm một cách có hệ thống
thông qua một tổ chức độc lập.
Thông qua chương
trình, kết quả xét nghiệm của các đơn vị tham gia được so sánh với nhau hoặc với
kết quả của bộ mẫu ngoại kiểm.
Các phòng xét nghiệm
HIV phải tham gia chương trình ngoại kiểm theo quy định.
Mục tiêu của chương
trình ngoại kiểm là:
+ Đánh giá chất lượng
xét nghiệm của các đơn vị tham gia giúp phát hiện các sai sót và đưa ra các hướng
khắc phục.
+ Khuyến khích việc
thực hành tốt phòng xét nghiệm và sử dụng sinh phẩm có chất lượng.
Chương trình ngoại kiểm
phải đảm bảo tính bí mật thông tin các đơn vị tham gia thông qua việc mã hóa.
Chương trình ngoại kiểm
bao gồm các bước:
+ Thông báo về chương
trình đến các phòng xét nghiệm.
+ Các phòng xét nghiệm
đăng ký tham gia.
+ Các bộ mẫu ngoại kiểm
được gửi đến các đơn vị đăng ký.
+ Các đơn vị tham gia
thực hiện xét nghiệm bộ mẫu ngoại kiểm theo thường quy và gửi kết quả cho đơn vị
cung cấp theo hướng dẫn.
+ Đơn vị cung cấp gửi
kết quả bộ mẫu ngoại kiểm cho đơn vị tham gia.
+ Đơn vị cung cấp phân
tích, tổng hợp và gửi báo cáo kết quả chương trình ngoại kiểm tới đơn vị tham
gia.
Thông qua kết quả của
chương trình ngoại kiểm, phòng xét nghiệm phải tìm hiểu, phát hiện các sai sót
và tiến hành việc khắc phục cải thiện chất lượng xét nghiệm.
Đơn vị cung cấp
chương trình ngoại kiểm hỗ trợ kỹ thuật khi cần.
3. Kiểm tra, giám sát.
- Kiểm tra định kỳ:
Viện Vệ sinh dịch tễ Trung ương, Viện
Pasteur Thành phố Hồ Chí Minh, Viện Pasteur Nha Trang, Viện Vệ sinh tễ Tây
Nguyên kiểm tra giám sát hoạt động xét nghiệm của các phòng xét nghiệm HIV
trong khu vực được phân công phụ trách định kỳ 1 lần/năm.
Trung tâm Phòng, chống HIV/AIDS tỉnh tổ
chức việc kiểm tra giám sát hoạt động xét nghiệm cho các đơn vị sàng lọc trên địa
bàn tỉnh 6 tháng/lần.
- Kiểm tra đột xuất: Viện Vệ sinh dịch
tễ Trung ương, Viện Pasteur Thành phố Hồ Chí Minh, Viện Pasteur Nha Trang, Viện
Vệ sinh tễ Tây Nguyên chịu trách nhiệm tổ chức các đoàn kiểm tra, giám sát theo
yêu cầu của Cục Phòng, chống HIV/AIDS, Bộ Y tế.
- Kiểm tra chéo: Kiểm tra chéo giữa
các đơn vị nhằm đánh giá, rút kinh nghiệm để nâng cao chất lượng xét nghiệm.
- Đánh giá nội bộ: Giúp các đơn vị tự
nhìn nhận, phát hiện và khắc phục các hạn chế trong công tác xét nghiệm./.
PHỤ LỤC 1
HƯỚNG DẪN LẤY MÁU, VẬN
CHUYỂN, BẢO QUẢN VÀ TIÊU HỦY MẪU XÉT NGHIỆM HIV
(Ban
hành kèm theo Quyết định số 1098/QĐ-BYT ngày 04 tháng 4 năm 2013 của Bộ trưởng
Bộ Y tế)
I. LẤY MẪU
MÁU
1. Lấy máu đầu
ngón tay
a) Chuẩn bị dụng cụ:
Kim/lưỡi chích dùng một lần có lẫy (lancet) chuyên dụng, ống mao quản có thể
tích phù hợp, găng tay, bông thấm nước vô trùng, cồn 70º hoặc cồn I ốt, băng cá
nhân, thùng đựng chất thải theo quy định.
b) Chuẩn bị lấy máu
- Điền đầy đủ các
thông tin về người được làm xét nghiệm (họ tên hoặc mã số và năm sinh/tuổi) và
ngày lấy mẫu trên phiếu xét nghiệm và trên thanh sinh phẩm;
- Rửa tay và đeo găng
tay.
c) Tiến hành lấy máu
- Yêu cầu người được
làm xét nghiệm làm ấm bàn tay bằng cách xoa hai tay với nhau hoặc rửa tay bằng
nước ấm;
- Xác định vị trí
chích máu: Vị trí chích máu tốt nhất là mặt bên (trái hoặc phải của ngón tay thứ
3 (ngón giữa) hoặc thứ 4 (ngón áp út));
- Yêu cầu người được
làm xét nghiệm duỗi bàn tay xuống phía dưới;
- Sát khuẩn vị trí lấy
máu bằng cồn 70o và để khô trong vòng 30 giây;
- Ấn lẫy kim/lưỡi
chích một cách vuông góc với mặt da đầu ngón tay một cách nhanh, mạnh dứt
khóat. Đảm bảo giữ kim chích đúng góc và không làm nghiêng;
- Lau bỏ giọt máu đầu
tiên (vì giọt máu đầu tiên thường chứa dịch tổ chức, tế bào kẽ không đủ lượng
máu cho xét nghiệm);
- Đợi cho đến khi máu
chảy thành giọt lớn, dùng ống mao quản hút đủ thể tích yêu cầu (không bóp nặn
vùng chích máu để tiết ra dịch tổ chức mô xung quanh sẽ ảnh hưởng đến chất lượng
mẫu);
- Bỏ kim/lưỡi chích
vào hộp đựng các vật sắc nhọn và ống mao quản dùng đã hút mẫu máu vào hộp đựng
rác thải y tế;
- Sát trùng lại vị
trí đã lấy máu bằng cồn 70o và băng lại;
- Mẫu sau khi lấy cần
tiến hành xét nghiệm theo hướng dẫn của nhà sản xuất.
Lưu ý:
Trường hợp xét nghiệm
cho kết quả phản ứng (+) thì cần lấy máu tĩnh mạch của người được làm xét nghiệm
để thực hiện xét nghiệm theo quy định.
2. Lấy máu
tĩnh mạch
a) Chuẩn bị dụng cụ:
bơm kim tiêm vô trùng hoặc bộ dụng cụ lấy máu bằng ống hút chân không (vacutainer,
kim, giá đỡ), ống nghiệm nhựa có nắp đậy, ống nghiệm có chất chống đông (khi cần
thu thập mẫu huyết tương), găng tay, khẩu trang, dây ga rô, bông thấm nước vô
trùng, cồn 70º, bút dạ (loại mực chịu nước), giá để ống nghiệm, thùng đựng các
vật sắc nhọn và rác thải y tế .
b) Chuẩn bị lấy máu
- Điền đầy đủ các
thông tin về người được làm xét nghiệm (họ tên/mã số và năm sinh/tuổi) và ngày
lấy mẫu trên phiếu xét nghiệm và ống đựng mẫu.
- Rửa tay và đeo găng
tay.
c) Tiến hành lấy máu
- Xác định vị trí lấy
máu (tĩnh mạch) và sát khuẩn bằng cồn 70o và để khô
trong vòng 30 giây.
- Đưa kim vào tĩnh mạch
lấy 3- 4 ml máu cho vào ống đựng máu. Có thể dùng bơm kim tiêm loại 5ml (đầu
kim cỡ 21G - 23G) để lấy máu hoặc dùng bộ dụng cụ lấy máu với ống hút chân
không (vacutainer). Nếu dùng bơm kim tiêm để lấy máu thì tháo đầu kim ra, để
bơm tiêm chếch với thành ống nghiệm và bơm từ từ cho máu chảy theo thành ống nghiệm
tránh làm vỡ hồng cầu.
- Thải bỏ đầu kim vào
hộp đựng các vật sắc nhọn và bơm tiêm hoặc giá đỡ ống lấy máu bẩn vào hộp đựng
rác thải y tế;
- Sát trùng lại vị
trí lấy máu bằng cồn 70o và băng lại.
- Tách huyết
thanh/huyết tương:
+ Sau khi lấy máu phải
để ổn định 30 phút và không quá 2 giờ ở nhiệt độ phòng, tiến hành tách huyết
thanh/huyết tương. Trường hợp không tách được huyết thanh/huyết tương trong
vòng 2 giờ, để mẫu ổn định ở nhiệt độ phòng 30 phút sau đó bảo quản ở nhiệt độ
4-8oC và cần phải tách huyết thanh/huyết tương trong vòng 24 giờ.
+ Sử dụng máy ly tâm
phải thăng bằng các ống nghiệm trước khi ly tâm. Tiến hành ly tâm tốc độ 2000 -
2500 vòng/phút trong vòng 10 phút. Tách phần huyết thanh/huyết tương vào một ống
nghiệm nhựa rồi đóng chặt nắp.
+ Không có máy ly
tâm: Để ống nghiệm trên giá trong vòng 30 phút sau đó để vào tủ lạnh ở nhiệt độ
4-8oC, tối thiểu 2 giờ nhưng không quá 24 giờ phải tách huyết
thanh/huyết tương cho vào một ống nghiệm nhựa rồi đóng chặt nắp.
Thể tích huyết
thanh/huyết tương tối thiểu thu thập được là 1,5ml.
II. QUY TRÌNH
VẬN CHUYỂN MẪU
1. Đóng gói mẫu
- Đeo găng tay đóng
chặt các nắp của ống mẫu và xếp tất cả các ống mẫu theo phương thẳng đứng vào
trong giá đựng mẫu. Dùng băng dính cố định các ống mẫu trong giá đựng bệnh phẩm
và để trong túi nylon dán kín.
- Đặt túi nylon có chứa
mẫu và cho đủ vật liệu thấm hút (bông hoặc giấy thấm nước) vào thùng vận chuyển
mẫu.
- Đặt các túi tích lạnh
vào thùng đựng mẫu để đảm bảo mẫu được bảo quản từ 2-8oC trong quá
trình vận chuyển.
- Đóng nắp thùng đựng
mẫu và chốt khóa lại. Trường hợp không có chốt khóa thì dùng băng dính dán xung
quanh.
- Dán hoặc in ký hiệu
nguy hiểm sinh học và số điện thoại liên hệ trong trường hợp khẩn cấp bên ngoài
của hộp đựng mẫu bệnh phẩm. Trường hợp không có nhãn nguy hiểm sinh học thì phải
có ghi rõ mọi thông tin và số điện thoại liên hệ bên ngoài của hộp vận chuyển mẫu
bệnh phẩm.
Lưu ý: Không để danh
sách mẫu vào trong hộp vận chuyển mẫu.
2. Vận chuyển mẫu
- Vận chuyển mẫu bệnh
phẩm phải tuân thủ các quy định của quốc gia và chính quyền địa phương về vận
chuyển các tác nhân có khả năng gây bệnh.
- Nơi gửi mẫu nên gọi
điện báo trước cho phòng xét nghiệm biết thời gian bệnh phẩm sẽ tới để phòng
xét nghiệm bố trí cán bộ tiếp nhận.
- Bệnh phẩm gửi đi phải
kèm theo phiếu xét nghiệm điền đầy đủ các thông tin.
- Mẫu bệnh phẩm phải
được bảo quản lạnh trong suốt quá trình vận chuyển.
- Trong quá trình vận
chuyển mẫu phải buộc chặt hộp chứa mẫu bệnh phẩm vào giá chở hàng, đảm bảo gọn
gàng, tránh đổ, vỡ.
3. Tiếp nhận mẫu
- Kiểm tra nhiệt độ
trong hộp vận chuyển, kiểm tra tình trạng mẫu, đối chiếu thông tin trên ống đựng
máu, phiếu xét nghiệm và sổ vận chuyển mẫu.
- Thông báo cho nơi gửi
xét nghiệm lấy lại mẫu trong các trường hợp: máu bị đông, huyết thanh đã bị tán
huyết, mẫu không được vận chuyển đúng nhiệt độ, mẫu không đủ thể tích yêu cầu,
mẫu được chuyển đến quá thời gian quy định.
- Thông báo cho nơi gửi
mẫu xét nghiệm bổ sung thông tin trong trường hợp: thiếu thông tin về địa chỉ,
ngày, thu thập mẫu trên phiếu xét nghiệm.
- Ký nhận vào phiếu gửi
mẫu và ghi chép thông tin vào sổ nhận mẫu.
III. BẢO QUẢN
MẪU
- Mẫu huyết thanh/huyết
tương nếu xét nghiệm trong vòng 7 ngày phải bảo quản ở nhiệt độ 4-8oC.
Nếu tiến hành xét nghiệm sau 7 ngày cần bảo quản ở nhiệt độ âm 20oC
hoặc lạnh hơn. Tuy nhiên mẫu không được tan đông quá 3 lần.
- Lưu mẫu huyết thanh
dương tính hoặc nghi ngờ trong ở nhiệt độ âm 20oC hoặc lạnh hơn
trong thời gian ít nhất 2 năm.
- Các ống nghiệm lưu
mẫu ở nhiệt độ âm sâu phải là các ống nghiệm chuyên dụng có nắp xoáy chặt. Các ống
nghiệm xếp trong hộp chuyên dụng. Phải ghi rõ thông tin về mẫu trên ống nghiệm
bằng loại mực không xóa được.
- Các mẫu khi lưu phải
có mã số và ghi chép trong sổ lưu mẫu theo quy định.
IV. TIÊU HỦY
MẪU XÉT NGHIỆM.
1. Tiêu hủy mẫu xét nghiệm:
Tuân thủ theo quy định tại Quyết định số 43/2007/QĐ-BYT ngày 30/11/2007 của Bộ
Y tế về việc ban hành Qui chế quản lý chất thải y tế và các quy định pháp luật
có liên quan.
2. Hủy mẫu lưu dương
tính và nghi ngờ: sau khi hết thời gian lưu mẫu theo quy định, việc hủy mẫu cần
phải lập biên bản ghi rõ thời gian và danh sách các mẫu đã hủy. Biên bản này phải
lưu trong thời gian 5 năm kể từ ngày hủy mẫu./.
PHỤ LỤC 2
PHƯƠNG PHÁP VÀ KỸ THUẬT
XÉT NGHIỆM
(Ban
hành kèm theo Quyết định số 1098/QĐ-BYT ngày 04 tháng 4 năm 2013 của Bộ tr ưởn
g Bộ Y tế)
I. PHƯƠNG
PHÁP XÉT NGHIỆM GIÁN TIẾP
1. Thông tin
chung
Tìm kháng thể kháng
HIV là phương pháp thông thường được sử dụng trong xét nghiệm an toàn truyền
máu, giám sát dịch tễ và chẩn đoán nhiễm HIV ở người lớn và trẻ em trên 18
tháng tuổi.
Kháng thể kháng HIV
có thể được phát hiện trong máu người từ 4 đến 6 tuần sau khi nhiễm vi rút và
tồn tại lâu dài trong máu người nhiễm.Trong một số trường hợp kháng thể kháng
HIV có thể xuất hiện muộn hơn.
Giai đoạn cửa sổ là
giai đoạn cơ thể người mang vi rút HIV nhưng chưa sinh ra kháng thể để có thể
phát hiện được bằng các xét nghiệm thông thường nhưng vẫn có khả năng lây nhiễm
HIV cho người khác.
Các xét nghiệm cần
phát hiện được kháng thể kháng HIV-1 và HIV-2 trong đó có khả năng phát hiện được
tất cả các phân nhóm của HIV-1 trong đó chú ý đến phân nhóm M, N, O.
2. Các kỹ thuật
xét nghiệm nhanh hoặc đơn giản
Các xét nghiệm nhanh
hoặc đơn giản gồm: ngưng kết hạt vi lượng; miễn dịch chấm - thấm; miễn dịch lọc;
miễn dịch sắc ký.
Đặc điểm chung của
các xét nghiệm nhanh là tương đối đơn giản, dễ thực hiện, không đòi hỏi máy móc
chuyên biệt. Một số loại xét nghiệm nhanh có thể dùng huyết thanh, huyết tương
hoặc máu toàn phần. Các xét nghiệm nhanh cho kết quả trong một thời gian tương
đối ngắn và đọc được bằng mắt thường.
Các sinh phẩm chẩn đoán
nhanh thường được dùng ở những phòng thí nghiệm có số lượng mẫu < 40 mẫu/ngày,
trong các trường hợp cần chẩn đoán khẩn cấp cần có kết quả ngay.
2.1. Các xét nghiệm
ngưng kết hạt vi lượng.
Những hạt hữu hình
(gelatin, latex, hồng cầu) được gắn với các thành phần kháng nguyên của vi rút
HIV-1/HIV-2 sẽ cho phản ứng ngưng kết khi có sự hiện diện của kháng thể đặc hiệu
với HIV nếu có trong mẫu thử.
2.2. Các xét nghiệm
miễn dịch chấm - thấm.
- Là kỹ thuật dựa
trên nguyên tắc miễn dịch đánh dấu trên màng lọc.
- Màng phản ứng chứa
những hạt vi lượng bao phủ kháng nguyên HIV-1 và HIV-2, đồng thời có một vùng
chứng để kiểm tra phản ứng.
- Kháng thể kháng HIV
có trong huyết thanh hoặc huyết tương người được làm xét nghiệm sẽ gắn với
kháng nguyên trên màng lọc. Sau đó, phức hợp kháng nguyên-kháng thể này được
phát hiện bởi cộng hợp có gắn men cho phản ứng hiện màu với cơ chất.
2.3. Các xét nghiệm
miễn dịch sắc ký.
- Mẫu xét nghiệm sẽ
được nhỏ lên vùng nhỏ mẫu thử. Huyết thanh/huyết tương sẽ thấm qua vùng có chứa
cộng hợp là kháng nguyên vi rút đã gắn với một chất đánh dấu mầu và tiếp tục dịch
chuyển qua vùng phản ứng đã cố định kháng nguyên. Nếu mẫu thử có kháng thể đặc
hiệu với HIV sẽ cho phản ứng dương tính là một vạch màu ở vị trí này. Cộng hợp
kháng nguyên vi rút gắn đánh dấu mầu tiếp tục dịch chuyển lên vùng chứng phía
trên là vị trí đã cố định sẵn kháng thể đơn dòng đặc hiệu với HIV và cho một vạch
phản ứng màu (vạch chứng của phản ứng).
- Xét nghiệm dương
tính khi có hai vạch màu ở vùng phản ứng và vùng kiểm chứng.
- Xét nghiệm âm tính
khi chỉ có vạch màu ở vùng kiểm chứng.
- Xét nghiệm không có
giá trị nếu không có vạch màu ở vùng chứng, khi đó phải thực hiện lại xét nghiệm
mẫu đó trên thanh sinh phẩm mới.
2.4. Ưu điểm và nhược
điểm của các kỹ thuật xét nghiệm nhanh
- Ưu điểm:
+ Thuận lợi khi số lượng
mẫu ít.
+ Dễ thực hiện, cho kết
quả nhanh, có thể đọc kết quả bằng mắt thường.
+ Không đòi hỏi các trang
thiết bị.
+ Dễ bảo quản sinh phẩm.
+ Cán bộ xét nghiệm
có thể được đào tạo nhanh.
- Nhược điểm:
+ Không thuận lợi khi
số mẫu xét nghiệm nhiều.
+ Không lưu được dữ
liệu kết quả.
+ Kết quả đọc phụ thuộc
chủ quan vào người đọc.
3. Các kỹ thuật
miễn dịch đánh dấu (ELISA/hóa phát quang/điện hóa phát quang)
3.1. Dựa trên nguyên
tắc xét nghiệm, các kỹ thuật miễn dịch đánh dấu chia thành các nhóm sau:
- Kỹ thuật Sandwich
+ Kháng thể kháng HIV
có trong mẫu thử sẽ kết hợp đặc hiệu với kháng nguyên vi rút đã được cố định
trên giá đỡ. Phức hợp kháng nguyên - kháng thể sẽ được phát hiện bởi cộng hợp
là các kháng nguyên vi rút gắn các chất đánh dấu (men, hóa phát quang) khi cho
phản ứng hiện màu với cơ chất.
+ Giá trị mật độ
quang (OD: optical density) của phản ứng màu tỷ lệ thuận với lượng kháng thể
kháng HIV hiện diện trong mẫu thử.
- Kỹ thuật gián tiếp
+ Kháng thể kháng HIV
có trong mẫu thử sẽ kết hợp đặc hiệu với kháng nguyên vi rút HIV đã được cố định
sẵn trên giá đỡ. Phức hợp kháng nguyên - kháng thể này được phát hiện bởi một cộng
hợp là một kháng thể kháng immunoglobuline người (Ig) có gắn chất đánh dấu và sẽ
cho phản ứng hiện màu/phát quang với một cơ chất thích hợp. Giá trị mật độ
quang của phản ứng màu/phát quang tỷ lệ thuận với lượng kháng thể kháng HIV hiện
diện trong mẫu thử.
- Kỹ thuật cạnh tranh
+ Kháng thể kháng HIV
có trong mẫu thử sẽ cạnh tranh với cộng hợp là kháng thể kháng HIV có gắn với
chất đánh dấu để kết hợp với các kháng nguyên của vi rút đã cố định trên giá đỡ.
+ Giá trị mật độ
quang tỷ lệ nghịch với lượng kháng thể trong mẫu thử.
- Kỹ thuật phát hiện
đồng thời kháng nguyên và kháng thể
+ Một số sinh phẩm
dùng kỹ thuật phát hiện đồng thời kháng nguyên vi rút (p24) và kháng thể kháng
HIV cho phép phát hiện sớm nhiễm HIV trong giai đoạn chuyển đổi huyết thanh.
Kháng nguyên p24 hoặc các kháng thể kháng HIV hiện diện trong mẫu thử kết hợp đặc
hiệu với kháng thể kháng p24 và các kháng nguyên vi rút được gắn trên giá đỡ.
Phức hợp kháng nguyên - kháng thể sẽ được phát hiện bởi các cộng hợp gắn chất
đánh dấu cho phản ứng hiện màu/phát quang sau khi cho cơ chất.
+ Các sinh phẩm phát
hiện đồng thời kháng nguyên p24 và kháng thể kháng HIV thường được dùng trong xét
nghiệm an toàn truyền máu.
3.2. Dựa trên nguyên
lý chuẩn bị các kháng nguyên, các sinh phẩm được chia thành 4 thế hệ:
- Sinh phẩm thế hệ thứ
nhất sử dụng kháng nguyên là vi rút toàn phần được ly giải và tinh chế từ các
tế bào đã gây nhiễm với HIV. Các sinh phẩm này có độ nhạy và độ đặc hiệu hạn chế.
- Sinh phẩm thế hệ thứ
hai dùng các kháng nguyên là protein tái tổ hợp. Sinh phẩm có độ nhạy và độ đặc
hiệu cao hơn.
- Sinh phẩm thế hệ ba
sử dụng các kháng nguyên là các peptite tổng hợp và các protein tái tổ hợp. Độ
nhạy và độ đặc hiệu được cải thiện rõ rệt.
- Sinh phẩm thế hệ thứ
tư phát hiện đồng thời kháng nguyên P24 và kháng thể có trong mẫu thử. Sinh phẩm
này cho phép phát hiện nhiễm HIV trong giai đoạn chuyển đổi huyết thanh và là
sinh phẩm được khuyến cáo nên lựa chọn cho kiểm tra an toàn trong truyền máu.
Các sinh phẩm chẩn đoán
ngày càng được hoàn thiện để có thể phát hiện sớm và chính xác nhiễm HIV, rút
ngắn thời gian cửa sổ huyết thanh.
3.3. Ưu điểm và hạn
chế của các kỹ thuật miễn dịch đánh dấu:
- Ưu điểm
+ Cho phép thực hiện
đồng thời nhiều mẫu. Có thể dùng máy tự động giảm bớt thao tác cho người làm
xét nghiệm, tránh sai sót và lây nhiễm.
+ Đọc kết quả bằng
máy không phụ thuộc vào chủ quan của người làm xét nghiệm.
+ Các máy hóa phát
quang, điện hóa phát quang cho kết quả nhanh trong vòng từ 10-20 phút và có
công suất lớn.
+ Có thể lưu các bảng
kết quả và các thông số kỹ thuật thuận lợi cho việc kiểm tra đánh giá chất lượng
xét nghiệm.
- Hạn chế
+ Cần có sự đầu tư
cho trang thiết bị ban đầu và bảo dưỡng, hiệu chuẩn, hiệu chỉnh máy móc. Đối với
các máy miễn dịch tự động (hóa phát quang, điện hóa phát quang, miễn dịch men
vi hạt) chỉ sử dụng được với sinh phẩm sử dụng đồng bộ với máy.
+ Các sinh phẩm phải
bảo quản ở nhiệt độ lạnh (4-8oC).
+ Thời gian thực hiện
xét nghiệm ELISA từ 2-3 giờ.
+ Chỉ thích hợp với
những nơi có số lượng mẫu > 40 mẫu/ngày.
4. Kỹ thuật
WESTERN-BLOT
Kỹ thuật Western-blot
được chỉ định để khẳng định các mẫu đã có kết quả dương tính với 2 xét nghiệm
khác.
Đây là một kỹ thuật giá
thành cao nên hiện nay Tổ chức Y tế thế giới không khuyến cáo thực hiện thường
quy ở những nước đang phát triển.
Để xác định một trường
hợp nhiễm HIV có thể dùng phối hợp ba xét nghiệm khác nhau về nguyên lý hoặc
cách chuẩn bị kháng nguyên.
Kỹ thuật Western-blot
được cân nhắc thực hiện trong trường hợp các kết quả xét nghiệm không xác định
hoặc khó biện luận.
- Nguyên tắc: là một
kỹ thuật theo nguyên lý ELISA gián tiếp thực hiện trên băng giấy đã cố định các
thành phần kháng nguyên của vi rút ở những vị trí tương ứng theo trọng lượng phân
tử. Kỹ thuật Western-blot cho phép xác định kháng thể kháng từng thành phần
khác nhau của protein vi rút. Có Western-blot riêng cho HIV-1 và HIV-2.
- Kỹ thuật: Ủ huyết
thanh của mẫu thử với băng giấy. Nếu trong mẫu thử có các kháng thể kháng HIV
thì chúng sẽ gắn đặc hiệu lên các protein là kháng nguyên tương ứng và được
phát hiện bằng cộng hợp là kháng thể kháng Immunoglobuline người đánh dấu bằng
enzyme cho phản ứng màu với cơ chất.
- Kết quả: Vị trí các
băng màu tương ứng với kháng thể đặc hiệu với thành phần protein vi rút tương ứng
II. PHƯƠNG
PHÁP XÉT NGHIỆM TRỰC TIẾP
1. Khái niệm:
Phương
pháp xét nghiệm trực tiếp tìm HIV (hay còn gọi chung là xét nghiệm vi rút học)
như phát hiện kháng nguyên vi rút, các axit nucleic hoặc phân lập vi rút.
Phương pháp xét nghiệm
trực tiếp được dùng để phát hiện nhiễm HIV ở trẻ dưới 18 tháng tuổi, chẩn đoán
sớm nhiễm HIV ở người lớn trong giai đoạn cửa sổ hoặc khi xét nghiệm bằng
phương pháp gián tiếp tìm kháng thể cho kết quả không rõ ràng.
2. Phát hiện
kháng nguyên p24 (antigen p24)
Kháng nguyên p24 là
protein cấu thành của lõi vi rút, bao bọc các chất liệu di truyền và là một chỉ
số phản ánh sự nhân lên của vi rút. Kháng nguyên p24 tồn tại dưới dạng tự do
hoặc trong phức hợp kháng nguyên-kháng thể.
Phát hiện kháng
nguyên p24 thông thường được sử dụng trong:
- Chẩn đoán nhiễm HIV
ở trẻ sơ sinh: Đây là một kỹ thuật kém nhạy nhưng rất đặc hiệu. Hiện nay các
sinh phẩm phát hiện kháng nguyên p24 đã được hoàn thiện để nâng cao độ nhạy.
- Phát hiện sớm giai đoạn
mới nhiễm HIV: Trong giai đoạn đầu mới nhiễm HIV, kháng nguyên p24 có thể được
phát hiện trước khi có sự biến đổi huyết thanh, ở giai đoạn cửa sổ khi chưa có
kháng thể.
- Theo dõi diễn tiến
nhiễm HIV: Kháng nguyên p24 có thể được phát hiện rất sớm ở giai đoạn mới nhiễm.
Cùng với sự xuất hiện kháng thể, nồng độ kháng nguyên p24 tự do trong máu giảm.
Ở giai đoạn cuối, cùng với sự giảm kháng thể kháng p24, sự tái xuất hiện và gia
tăng nồng độ p24 tự do là một tiên lượng chuyển sang AIDS.
- Theo dõi đáp ứng điều
trị với thuốc kháng vi rút.
- Phát hiện có sự
nhân lên của vi rút trong nuôi cấy tế bào
3. Các kỹ thuật
sinh học phân tử phát hiện HIV-ARN hoặc HIV-AND provirus.
- Các kỹ thuật sinh học
phân tử được áp dụng trong xét nghiệm phát hiện sớm nhiễm HIV; đo tải lượng vi
rút trong theo dõi điều trị.
- Các kỹ thuật PCR và
Real Time PCR phát hiện ADN tiền vi rút trong tế bào nhiễm hoặc HIV - ARN
trong huyết tương.
- Các nguyên tắc
chung của các kỹ thuật sinh học phân tử:
- Nguyên tắc của kỹ
thuật PCR: Phản ứng PCR (Polymerase Chain Reaction: phản ứng tổng hợp chuỗi) là
kỹ thuật cho phép khuếch đại một lượng rất nhỏ phân tử ADN đích được tách chiết
từ các tế bào nhiễm hoặc được tổng hợp từ các ARN của vi rút nhờ enzyme sao
chép ngược RT (ADNc).
+ Nguyên tắc của kỹ
thuật Real time PCR phát hiện nhiễm HIV (Kỹ thuật PCR theo thời gian thực):
Real time PCR là phương pháp cho phép khuếch đại và xác định số lượng các chuỗi
ADN được tạo ra trong từng chu kỳ nhiệt.
+ Nguyên tắc của kỹ
thuật PCR - lai phân tử: Sản phẩm PCR đã được đánh dấu với biotinyle sẽ được
lai ghép với các mẫu dò đặc hiệu với ADN đích đã được cố định trên các giếng của
phiến bảng và được phát hiện bởi các tín hiệu cho phép đọc được với máy quang kế
(colorimetric)./.
PHỤ LỤC 3
SƠ ĐỒ CHIẾN LƯỢC XÉT NGHIỆM
HIV
(Ban
hành kèm theo Quyết định số 1098/QĐ-BYT ngày 04 tháng 4 năm 2013 của Bộ trưởng
Bộ Y tế)
- (1)
Kết quả phản ứng này không được dùng cho mục đích chẩn đoán nhiễm HIV, vì vậy
không thông báo kết quả cho người được xét nghiệm.
- Các sinh phẩm xét nghiệm
SP1, SP2 khác nhau về nguyên lý hoặc cách chuẩn bị kháng nguyên.
- (1) Kết quả này chỉ
phục vụ cho mục đích giám sát dịch tễ học HIV/AIDS nên không thông báo cho người
được xét nghiệm.
Các sinh phẩm xét nghiệm
SP1, SP2, SP3 khác nhau về nguyên lý hoặc cách chuẩn bị kháng nguyên.
(1) Việc xét nghiệm lại
bằng SP1, SP2 để kiểm tra loại trừ sai sót khi xét nghiệm bằng sinh phẩm SP1 hoặc
SP2.
(2) Kết quả dương
tính được dùng để kết luận các trường hợp nhiễm HIV với điều kiện thực hiện xét
nghiệm tại phòng xét nghiệm được Bộ Y tế cho phép khẳng định các trường hợp nhiễm
HIV.
(3) Trường hợp kết quả
xét nghiệm không xác định, đề nghị lấy máu xét nghiệm lại lần thứ 2 sau 14 ngày
và biện luận kết quả theo các tình huống sau:
+ Nếu kết quả xét nghiệm
lần 2 âm tính thì kết luận là âm tính.
+ Nếu kết quả xét nghiệm
lần 2 dương tính theo chiến lược 3 thì kết luận là dương tính.
+ Nếu kết quả lần 2 vẫn
không xác định nhưng mức độ phản ứng với sinh phẩm của lần xét nghiệm thứ 2
không có sự thay đổi so với mức độ phản ứng với các sinh phẩm đã sử dụng trong
xét nghiệm lần 1 và người được xét nghiệm không thuộc đối tượng có hành vi nguy
cơ cao thì kết luận là âm tính.
+ Đề nghị xét nghiệm
lần thứ 3 sau 14 ngày nếu kết quả xét nghiệm lần 2 vẫn không xác định trong các
tình huống sau:
- Mức độ phản ứng với
sinh phẩm của lần xét nghiệm thứ 2 có sự thay đổi tăng so với mức độ phản ứng với
các sinh phẩm đã sử dụng trong xét nghiệm lần 1.
- Hoặc nghi ngờ chuyển
đổi huyết thanh.
- Hoặc trường hợp mức
độ phản ứng với sinh phẩm của lần xét nghiệm thứ 2 không có sự thay đổi so với
mức độ phản ứng với các sinh phẩm đã sử dụng trong xét nghiệm lần 1 nhưng người
được xét nghiệm thuộc đối tượng có hành vi nguy cơ cao./.