Bàn về chế định trả hồ sơ để điều tra bổ sung của Tòa án cấp sơ thẩm

1.Những vướng mắc khi Tòa án trả hồ sơ để điều tra bổ sung

Chế định trả hồ sơ để điều tra bổ sung của Tòa án cấp sơ thẩm được quy định trong BLTTHS nhằm đảm bảo cho hoạt động điều tra, truy tố, xét xử theo đúng quy định của pháp luật; bảo đảm việc giải quyết vụ án hình sự được khách quan, toàn diện, tránh oan sai, bỏ lọt tội phạm. Qua thực tiễn xét xử, còn có những quan điểm, nhận thức khác nhau, chưa thống nhất giữa các cơ quan tiến hành tố tụng trong việc trả hồ sơ để điều tra bổ sung, cụ thể như sau:

 Thứ nhất, khoản 2 Điều 174 Bộ luật tố tụng hình sự quy định “Thẩm phán chủ tọa phiên tòa chỉ được trả hồ sơ để điều tra bổ sung một lần và Hội đồng xét xử chỉ được trả hồ sơ điều tra bổ sung một lần”. Theo quy định trên quá trình giải quyết vụ án, trong thời hạn chuẩn bị xét xử Thẩm phán chỉ được trả hồ sơ để điều tra bổ sung một lần và tại phiên tòa HĐXX chỉ được trả hồ sơ để điều tra bổ sung một lần. Quy định này nhằm hạn chế việc lợi dụng trả hồ sơ điều tra bổ sung để kéo dài thời hạn giải quyết vụ án. Đồng thời buộc Thẩm phán phải nêu cao tinh thần trách nhiệm nghiên cứu hồ sơ vụ án, phát hiện các vấn đề cần trả hồ sơ để điều tra bổ sung, tránh tình trạng trả hồ sơ để điều tra bổ sung nhiều lần. Thực tế có những trường hợp sau khi Thẩm phán, HĐXX trả hồ sơ để điều tra bổ sung vụ án lại xuất hiện những tình tiết mới, có vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng. Trường hợp này phải giải quyết như thế nào khi Tòa án đã hai lần trả hồ sơ yêu cầu điều tra bổ sung, vấn đề này cần được cơ quan chức năng hướng dẫn cụ thể.

 Thứ hai, khoản 3 Điều 9 Thông tư liên tịch số 02/2017/TTLT hướng dẫn “Trường hợp phải tiếp tục trả hồ sơ để điều tra bổ sung thì trong quyết định nêu rõ những vấn đề yêu cầu điều tra bổ sung lần trước chưa được điều tra bổ sung hoặc đã điều tra bổ sung nhưng chưa đạt yêu cầu hoặc từ kết quả điều tra bổ sung làm phát sinh vấn đề mới cần điều tra bổ sung” hướng dẫn này hiện nay có những quan điểm, cách hiểu khác nhau.

Quan điểm thứ nhất: Trong thời hạn chuẩn bị xét xử, Thẩm phán ra quyết định trả hồ sơ để yêu cầu điều tra bổ sung, Viện kiểm sát chấp nhận điều tra bổ sung tất cả các yêu cầu của Tòa án nhưng còn sót vấn đề yêu cầu điều tra bổ sung của Tòa án hoặc có điều tra bổ sung nhưng chưa đạt yêu cầu hoặc từ kết quả điều tra bổ sung làm phát sinh vấn đề mới cần điều tra bổ sung thì sau khi nhận lại hồ sơ vụ án, trong thời hạn 15 ngày Thẩm phán được quyền tiếp tục trả hồ sơ yêu cầu điều tra bổ sung (lần 2 trong thời hạn chuẩn bị xét xử) và nêu rõ trong quyết định trả hồ sơ để điều tra bổ sung như hướng dẫn.

Quan điểm thứ hai: Trường hợp này, Thẩm phán không được trả hồ sơ yêu cầu điều tra bổ sung mà phải ra quyết định đưa vụ án ra xét xử trong thời hạn 15 ngày kể từ ngày nhận lại hồ sơ vụ án. Tại phiên tòa, HĐXX tiếp tục trả hồ sơ yêu cầu điều tra bổ sung và nêu rõ những vấn đề yêu cầu điều tra bổ sung lần trước như hướng dẫn tại khoản 3 Điều 9 Thông tư liên tịch số 02/2017/TTLT.

Quan điểm của tác giả: BLTTHS quy định Thẩm phán chủ tọa phiên tòa được trả hồ sơ điều tra bổ sung một lần và HĐXX được trả hồ sơ để điều tra bổ sung một lần. Tuy nhiên, trường hợp Viện kiểm sát chấp nhận yêu cầu điều tra bổ sung của Tòa án nhưng kết quả điều tra bổ sung còn sót những vấn đề Tòa án yêu cầu hoặc có điều tra bổ sung nhưng không đạt yêu cầu hoặc từ kết quả điều tra bổ sung làm phát sinh vấn đề mới cần điều tra bổ sung thì sau khi nhận lại hồ sơ vụ án Thẩm phán chủ tọa tiếp tục trả hồ sơ yêu cầu điều tra bổ sung những vấn đề yêu cầu điều tra bổ sung lần trước và nêu rõ lý do như hướng dẫn tại khoản 3 Điều 9 Thông tư liên tịch số 02/2017/TTLT. Bởi lẽ, trong trường hợp này Thẩm phán chủ tọa tiếp tục trả hồ sơ yêu cầu điều tra bổ sung những vấn đề Viện kiểm sát đã chấp nhận nhưng điều tra bổ sung còn thiếu sót, chưa đạt yêu cầu, hoặc do điều tra bổ sung làm phát sinh các vấn đề mới cần Viện kiểm sát điều tra lại đầy đủ theo yêu cầu. Trường hợp nếu Viện kiểm sát điều tra đầy đủ, đúng yêu cầu và kết quả điều tra không làm phát sinh vấn đề gì mới, sau khi nhận lại hồ sơ vụ án Thẩm phán phát hiện còn có vấn đề cần điều tra bổ sung nhưng quyết định trả hồ sơ yêu cầu điều tra bổ sung lần trước chưa yêu cầu thì Thẩm phán không được trả hồ sơ để yêu cầu điều tra bổ sung, trường hợp này HĐXX trả hồ sơ để điều tra bổ sung.

 Thứ ba, khoản 6 Điều 326 BLTTHS quy định: ‘‘Kết thúc việc nghị án, HĐXX phải quyết định một trong các vấn đề: Ra bản án và tuyên án; Trở lại việc xét hỏi và tranh luận nếu có tình tiết vụ án chưa được xét hỏi, chưa được làm sáng tỏ; Trả hồ sơ vụ án để Viện kiểm sát điều tra bổ sung; yêu cầu Viện kiểm sát bổ sung tài liệu, chứng cứ; Tạm đình chỉ vụ án’’.

BLTTHS không quy định các trường hợp HĐXX phải trả hồ sơ để điều tra bổ sung. Tuy nhiên, theo hướng dẫn Thông tư liên tịch số 02/2017/ TTLT các trường hợp Thẩm phán chủ tọa phiên tòa ra quyết định trả hồ sơ để điều tra bổ sung cũng là các trường hợp HĐXX trả hồ sơ yêu cầu Viện kiểm sát điều tra bổ sung. Vấn đề đặt ra ở đây là HĐXX trả hồ sơ để điều tra bổ sung tại phiên tòa khi nào? Trường hợp thứ nhất: Trong thời hạn chuẩn bị xét xử, Thẩm phán chủ tọa phiên tòa nghiên cứu hồ sơ vụ án nhưng không phát hiện ra các vấn đề cần điều tra bổ sung hoặc tại phiên tòa xuất hiện các vấn đề mới mà tài liệu trong hồ sơ vụ án không phản ánh nên Thẩm phán nghiên cứu hồ sơ không phát hiện. Nếu thuộc các trường hợp quy định tại khoản 1 Điều 280 BLTTHS thì HĐXX trả hồ sơ để điều tra bổ sung. Trường hợp thứ hai: Trong thời hạn chuẩn bị xét xử, Thẩm phán phát hiện những vấn đề trong vụ án chưa được làm rõ nhưng không trả hồ sơ để yêu cầu điều tra bổ sung vì tự tin tại phiên tòa sẽ làm rõ hoặc bổ sung chứng cứ được, nhưng tại phiên tòa không bổ sung, làm rõ chứng cứ được thì HĐXX trả hồ sơ yêu cầu điều tra bổ sung.

Quan điểm của tác giả: Nếu tại phiên tòa, HĐXX thấy có những vấn đề thuộc các trường hợp quy định tại khoản 1 Điều 280 BLTTHS mà trước đó Thẩm phán chưa trả hồ sơ để yêu cầu điều tra bổ sung thì HĐXX trả hồ sơ để yêu cầu Viện kiểm sát điều tra bổ sung. Còn những vấn đề trước đó Thẩm phán đã trả hồ sơ để yêu cầu điều tra bổ sung nhưng Viện kiểm sát có văn bản trả lời là không có căn cứ thì HĐXX không được trả hồ sơ yêu cầu điều tra bổ sung.

 Thứ tư, khoản 3 Điều 280 BLTTHS quy định: Trường hợp Viện kiểm sát không bổ sung được những vấn đề mà Tòa án yêu cầu và vẫn giữ nguyên quyết định truy tố thì Tòa án tiến hành xét xử vụ án. Quy định trên được hiểu Tòa án trả hồ sơ cho Viện kiểm sát để yêu cầu điều tra bổ sung và Viện kiểm sát thấy yêu cầu của Tòa án là có căn cứ và tiến hành điều tra bổ sung nhưng không bổ sung được và vẫn giữ nguyên quyết định truy tố thì Tòa án tiến hành xét xử vụ án; nếu những vấn đề Tòa án yêu cầu điều tra bổ sung là những căn cứ để kết luận bị cáo phạm tội, Viện kiểm sát không điều tra bổ sung (cho rằng không có căn cứ) và giữ nguyên quyết định truy tố, trường hợp này giải quyết như thế nào? Có hai quan điểm khác nhau.

Quan điểm thứ nhất: Nếu tại phiên tòa đã làm rõ những vấn đề Tòa án yêu cầu điều tra bổ sung là có căn cứ thì HĐXX căn cứ quy định tại khoản 1 Điều 280 và điểm c khoản 6 Điều 326 BLTTHS ra quyết định trả hồ sơ yêu cầu điều tra bổ sung.

Quan điểm thứ hai cũng là quan điểm của tác giả: Nếu tại phiên tòa đã làm rõ những vấn đề Tòa án yêu cầu điều tra bổ sung là có căn cứ, HĐXX căn cứ quy định tại Điều 298 BLTTHS để giải quyết vụ án. Nếu tiếp tục trả hồ sơ để yêu cầu điều tra bổ sung, Viện kiểm sát cho rằng không có căn cứ thì có trả tiếp chỉ kéo dài thời hạn giải quyết vụ án. Nếu không đủ căn cứ kết luận bị cáo phạm tội thì HĐXX tuyên bố bị cáo không phạm tội. Sau đó, kiến nghị lên Tòa án cấp trên. Nếu trả hồ sơ yêu cầu điều tra bổ sung theo điểm b, c khoản 1 Điều 280 BLTTHS thì HĐXX căn cứ khoản 1 Điều 298 BLTTHS xét xử vụ án và nhận định trong bản án.

 Thứ năm, trường hợp có nghi ngờ về kết quả giám định, kết luận định giá tài sản, cần giám định bổ sung, giám định lại; yêu cầu định giá lại tài sản thì Tòa án trả hồ sơ để yêu cầu Viện kiểm sát điều tra bổ sung hay Tòa án tiến hành yêu cầu giám định bổ sung, giám định lại, yêu cầu định giá lại tài sản. Hiện nay, vấn đề này giữa Tòa án và Viện kiểm sát có quan điểm khác nhau.

Quan điểm Viện kiểm sát cho rằng: Việc giám định, định giá tài sản đã tiến hành đúng theo trình tự thủ tục; kết quả giám định, định giá tài sản là đúng và khách quan, đầy đủ. Hơn nữa, Tòa án có thẩm quyền trưng cầu giám định bổ sung, giám định lại; yêu cầu định giá lại tài sản theo quy định tại khoản 5 Điều 252 BLTTHS nên Viện kiểm sát không tiến hành điều tra bổ sung theo yêu cầu của Tòa án.

Quan điểm thứ hai, cũng là quan điểm của tác giả: Theo quy định tại khoản 1 Điều 210; khoản 1 Điều 211; khoản 1 Điều 218 BLTTHS: Các chứng cứ trên là cơ sở để Viện kiểm sát chứng minh bị cáo có tội hay không có tội, phạm tội ở khoản nào của điều luật, nhưng những chứng cứ quan trọng đó không thể bổ sung tại phiên tòa được. Vì vậy, Tòa án trả hồ sơ yêu cầu điều tra bổ sung là đúng theo quy định.

 2.Một số kiến nghị

Qua nghiên cứu chế định trả hồ sơ điều tra bổ sung của Tòa án cấp sơ thẩm, tác giả có một số kiến nghị như sau:

– Cơ quan có thẩm quyền cần có văn bản hướng dẫn cụ thể khi nào Hội đồng xét xử trả hồ sơ yêu cầu điều tra bổ sung; quy định rõ: “Viện kiểm sát phải trưng cầu giám định bổ sung, giám định lại; yêu cầu định giá lại tài sản” hoặc quy định: “Tòa án trưng cầu giám định bổ sung, giám định lại; yêu cầu định giá lại tài sản nếu có nghi ngờ kết quả giám định, định giá tài sản”.

– Quy định cụ thể và xem xét xử lý trách nhiệm đối với những người tiến hành tố tụng khi để xảy ra việc trả hồ sơ để điều tra bổ sung hoặc trả hồ sơ điều tra bổ sung không có căn cứ.

– Trường hợp sau khi Thẩm phán, Hội đồng xét xử trả hồ sơ để điều tra bổ sung vụ án lại xuất hiện những tình tiết mới, có vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng. Tòa án phải giải quyết như thế nào khi Tòa án đã hai lần trả hồ sơ yêu cầu điều tra bổ sung, vấn đề này cần được cơ quan có thẩm quyền hướng dẫn cụ thể.

Nguồn: Tạp chí Tòa án