Có được đóng bảo hiểm xã hội tự nguyện một lần cho số năm còn thiếu?

Theo quy định của pháp luật hiện hành, đối với những người đã đóng được 15 năm BHXH và đủ tuổi về hưu thì sẽ được đóng BHXH tự nguyện cho những năm còn thiếu để hưởng chế độ hưu trí. Căn cứ:

Điều kiện hưởng lương hưu

1. Người lao động hưởng lương hưu khi có đủ các điều kiện sau đây:

a) Nam đủ sáu mươi tuổi, nữ đủ năm mươi lăm tuổi;

b) Đủ hai mươi năm đóng bảo hiểm xã hội trở lên.

2. Trường hợp nam đủ sáu mươi tuổi, nữ đủ năm mươi lăm tuổi nhưng thời gian đóng bảo hiểm xã hội còn thiếu không quá năm năm so với thời gian quy định tại điểm b khoản 1 Điều này thì được đóng tiếp cho đến khi đủ hai mươi năm.

Tuy nhiên, về phương thức đóng BHXH tự  nguyện, pháp luật có quy định cụ thể như sau:

Mức đóng và phương thức đóng của người lao động:

1. Mức đóng hằng tháng bằng 16% mức thu nhập người lao động lựa chọn đóng bảo hiểm xã hội; từ năm 2010 trở đi, cứ hai năm một lần đóng thêm 2% cho đến khi đạt mức đóng là 22%.

Mức thu nhập làm cơ sở để tính đóng bảo hiểm xã hội được thay đổi tuỳ theo khả năng của người lao động ở từng thời kỳ, nhưng thấp nhất bằng mức lương tối thiểu chung và cao nhất bằng hai mươi tháng lương tối thiểu chung.

2. Người lao động được chọn một trong các phương thức đóng sau đây:

a) Hằng tháng;

b) Hằng quý;

c) Sáu tháng một lần. 

Căn cứ vào các quy định trên, hiện nay pháp luật vẫn chưa cho phép người lao động đóng 1 lần cho tổng số năm còn thiếu để hưởng chế độ BHXH. Theo đó, chỉ có thể đóng theo tháng, quý hoặc 6 tháng một lần mà thôi. Sang năm 2016, khi luật BHXH mới có hiệu lực, có thể đóng 1 lần cho tổng số năm còn thiếu để đủ 20 năm. Tuy nhiên, hiện tại chưa có nghị định hướng dẫn cụ thể về việc đóng 1 lần này có được hưởng chế độ hưu trí luôn tại thời điểm đó hay không. Vì vậy, cần phải đợi nghị định hướng dẫn chi tiết mới có thể hiểu cụ thể hơn.

Tích lũy để hưởng lương hưu khi tuổi già

Luật bảo hiểm xã hội 2014 sẽ chính thức có hiệu lực từ 01/01/2016. Về BHXH một lần, kế thừa Luật BHXH hiện hành, Luật BHXH 2014 quy định những trường hợp sau vẫn được nhận trợ cấp BHXH một lần:

Người đủ tuổi hưởng lương hưu mà chưa đủ thời gian đóng BHXH và không tiếp tục đóng BHXH tự nguyện; Người ra nước ngoài để định cư; Sĩ quan, hạ sĩ quan, chiến sĩ, binh sĩ trong quân đội nhân dân và công an nhân dân khi phục viên, xuất ngũ, thôi việc mà không đủ điều kiện để hưởng lương hưu.

Một điểm mới quan trọng nhất Luật BHXH 2014 bổ sung quy định đối với một số trường hợp đặc biệt được nhận BHXH một lần ngay, đó là người đang bị mắc một trong những bệnh nguy hiểm đến tính mạng như ung thư, bại liệt, xơ gan cổ chướng, phong, lao nặng, nhiễm HIV đã chuyển sang giai đoạn AIDS và một số bệnh khác theo quy định của Bộ Y tế. Như vậy, so với Luật BHXH năm 2006 thì đây là điểm tiến bộ giải quyết kịp thời cho cả những trường hợp có thời gian đóng BHXH từ đủ 20 năm trở lên không may bị bệnh tật hiểm nghèo được nhận ngay BHXH một lần để giải quyết những khó khăn trước mắt nếu không có khoản tiền này thì NLĐ và gia đình họ sẽ rất khó khăn, Luật BHXH năm 2006 không có quy định này.

 Luật BHXH năm 2006 quy định NLĐ chưa đủ 20 năm đóng BHXH sau một năm nghỉ việc nếu không tiếp tục đóng BHXH bắt buộc hoặc tự nguyện và có yêu cầu nhận BHXH một lần được nhận BHXH một lần, trường hợp suy giảm khả năng lao động từ 61% trở lên mà chưa đủ hai mươi năm đóng BHXH có yêu cầu nhận BHXH một lần thì được giải quyết hưởng BHXH một lần. Với quy định này, hàng năm có trên dưới 600 nghìn NLĐ nhận BHXH một lần, đồng nghĩa với việc số người này đã bị loại ra khỏi lưới an sinh xã hội quốc gia. Bên cạnh đó Luật BHXH năm 2006 cũng có điểm hạn chế đó là không cho phép NLĐ có từ đủ 20 năm đóng BHXH trở lên được nhận BHXH một lần trừ trường hợp ra nước ngoài để định cư nên những trường hợp mắc bệnh hiểm nghèo không có khả năng điều trị ổn định hoàn cảnh gia đình khó khăn có thời gian đóng BHXH trên 20 năm chưa được giải quyết nên gây bức xúc đối với NLĐ và gia đình họ, điều hạn chế này đã được khắc phục trong Luật BHXH năm 2014.

Như vậy, Điều 60 Luật BHXH năm 2014 thể hiện sự tiến bộ đối với NLĐ không may gặp bệnh tật hiểm nghèo, nguy hiểm đến tính mạng được nhận ngay BHXH một lần để giải quyết khó khăn trước mắt, giải quyết cho nhận ngay BHXH một lần cho trường hợp này là phù hợp với nguyện vọng của NLĐ và gia đình họ, hợp với đạo lý.

Đối với các trường hợp khác có khó khăn nhưng chưa tới mức phải nhận ngay BHXH một lần thì khuyến khích NLĐ tích lũy thời gian đã đóng BHXH để sau này đóng tiếp BHXH bắt buộc hoặc tham gia BHXH tự nguyện cho đủ điều kiện về thời gian đóng BHXH để được hưởng lương hưu khi về già bớt đi gánh nặng đối với bản thân, gia đình và xã hội, đảm bảo an sinh xã hội lâu dài vừa thực hiện được quyền công dân của mình vừa giúp Nhà nước thực hiện được nghĩa vụ bảo đảm quyền về an sinh xã hội đối với công dân theo quy định tại Điều 34 Hiến pháp 2013 nước Cộng hòa XHCN Việt Nam.

Cũng với mục tiêu đó, nếu trong thời gian bảo lưu thời gian đóng BHXH không may gặp hoàn cảnh khó khăn đặc biệt như nêu trên thì NLĐ được giải quyết nhận ngay BHXH một lần hoặc nếu không may NLĐ qua đời thì thân nhân được hưởng trợ cấp mai táng bằng 10 tháng lương cơ sở (nếu đã có thời gian đóng BHXH từ đủ 12 tháng trở lên) và trợ cấp tử tuất (hàng tháng hoặc một lần) tùy theo thời gian đã đóng BHXH. Nhận BHXH một lần thì NLĐ thiệt hơn vì tính ra mỗi năm đóng BHXH bao gồm cả NLĐ và người sử dụng lao động đóng vào quỹ BHXH là 2,64 tháng lương nhưng khi nhận BHXH một lần mỗi năm đóng BHXH trước năm 2014 chỉ được nhận 1,5 tháng tiền lương bình quân đóng BHXH, mỗi năm đóng BHXH từ năm 2014 trở đi được nhận 2 tháng tiền lương bình quân đóng BHXH, nếu đã nhận BHXH một lần rồi thì không được nhận các chế độ như vừa nêu trên.

Về mặt xã hội, quy định tại Điều 60 Luật BHXH 2014 giúp giảm gánh nặng của ngân sách nhà nước, bản thân và gia đình người lao động khi họ hết tuổi lao động. Nếu người lao động chỉ nhìn thấy lợi ích trước mắt không thấy lợi ích lâu dài đóng BHXH một thời gian rồi tìm cách nhận ngay BHXH một lần thì khi hết tuổi lao động họ không có cơ hội để được hưởng lương hưu do không tích lũy đủ về thời gian đóng BHXH. Lúc này Nhà nước không thể bỏ rơi họ được mà phải thực hiện nghĩa vụ của mình theo quy định của Hiến pháp tức là phải dùng ngân sách nhà nước ( thực chất vẫn là các khoản đóng góp của người dân) để trợ cấp cho họ gọi là trợ cấp người cao tuổi, hiện nay chúng ta có khoảng 1,5 triệu người từ 80 tuổi trở lên được nhận trợ cấp này với khoảng 3 ngàn tỷ đồng chi cho mỗi năm với mức 180000 đồng / người/ năm,  nếu mỗi năm tăng thêm khoảng 600.000 người ra nhập vào đội ngũ này thì ngân sách nhà nước phải bỏ ra một khoản kinh phí rất lớn và gia tăng do già hóa dân số để chi trợ cấp xã hội và mua bảo hiểm y tế cho họ; ngoài ra gia đình và xã hội cũng phải hỗ trợ nhiều hơn do mức trợ cấp rất thấp khi tuổi già thường đau ốm, bệnh tật. Thực chất đây là chế độ hưu xã hội hay trợ cấp tuổi già mang bản chất của bảo hiểm xã hội thể hiện rõ tính ưu việt của chế độ ta, đồng thời thể  hiện nghĩa vụ của Nhà nước theo quy định tại Điều 34 Hiến pháp năm 2013. Tuy nhiên, nếu khi còn trẻ, khỏe người lao động không thực hiện nghĩa vụ lao động và các nghĩa vụ đóng góp khác theo quy định của pháp luật mà chỉ trông chờ vào Nhà nước thì sẽ không bảo đảm thực hiện được quyền và nghĩa vụ của các bên.

Điều 60 Luật BHXH 2014 thực chất là nhằm đảm bảo thực hiện quyền an sinh xã hội của công dân một cách lâu dài, bền vững và cũng là biện pháp để Nhà nước thực hiện nghĩa vụ bảo đảm an sinh xã hội đối với công dân của mình, giảm gánh nặng đối với ngân sách nhà nước. 

Tuy nhiên, trong thực tế xuất hiện tình huống người lao động làm việc trong một số ngành nghề, công việc đặc biệt với tính chất nghề nghiệp và thu nhập thấp, không ổn định, họ không thể theo đuổi cả đời, đồng nghĩa với việc họ không thể làm việc và đóng BHXH cho đủ 20 năm để có thể được nhận lương hưu đó là một thực tế. Khi gặp hoàn cảnh này người lao động chỉ có thể tính đến việc giải quyết khó khăn trước mắt. Mặc dù biết khi mất việc làm người lao động được hưởng trợ cấp thất nghiệp, được hỗ trợ học nghề, được tư vấn giới thiệu việc làm miễn phí, được cấp thẻ BHYT trong thời gian hưởng trợ cấp thất nghiệp hàng tháng; ngoài ra người lao động còn được hưởng trợ cấp thôi việc theo quy định của Bộ Luật lao động đối với thời gian làm việc trước năm 2009 do chủ sử dụng lao động trả nhưng dường như tất cả các chế độ đó chưa đáp ứng được đối với họ, người lao động thật sự cần có một khoản tiền làm vốn sinh nhai, sau một số năm làm việc trở về quê làm ăn sinh sống, họ không nghĩ đến việc tìm cho mình một nghề hay công việc mới phù hợp để đóng tiếp BHXH cho đến khi tuổi già đây là một thực tế cần được xem xét để giải quyết cho hợp lý, hợp tình.Trong số này có trường hợp đặc biệt khó khăn mà chỉ duy nhất còn cuốn sổ BHXH là chỗ dựa cuối cùng của họ nếu không được nhận ngay khoản tiền BHXH một lần họ sẽ tìm mọi cách bán hoặc cầm cố sổ BHXH để nhận một khoản tiền chấp nhận thấp hơn số tiền mà cơ quan BHXH thanh toán theo quy định. Nếu không xử lý tốt vấn đề này vô tình sẽ đẩy người lao động vào chố khó khăn thêm, tạo cơ hội cho những kẻ lợi dụng kẽ hở của chính sách mua bán sổ BHXH để kiếm lợi bất chính trên lưng người lao động.

Để giải quyết vấn đề này một cách thấu đáo thiết nghĩ cần phải có sự linh hoạt trong các quy định của chính sách để làm sao giải quyết thỏa mãn đối với số đông người lao động hướng tới lợi ích lâu dài đồng thời giải quyết được nguyện vọng của một số ít người lao động có hoàn cảnh khó khăn đặc biệt, cấp bách không thể chờ đến khi đủ tuổi đời để nhận BHXH đây là một thực tế cần được xem xét, Chính phủ đã có Nghị quyết đề nghị Quốc hội xem xét lại Điều 60 Luật BHXH 2014, theo hướng cho phép người lao động được lựa chọn nhận ngay BHXH một lần khi đã suy nghĩ kỹ càng, thấu đáo về lợi ích lâu dài nhưng vẫn cần thiết, cấp bách phải được nhận BHXH một lần mới giải quyết được khó khăn trước mắt ( nên bỏ quy định phải sau một năm kể từ khi nghỉ việc người lao động mới được nhận BHXH một lần,  càng không nên đề xuất có lộ trình sau một năm, hai năm, ba năm nghỉ việc người lao động mới được nhận BHXH một lần vì sẽ đẩy người lao động vào tình thế bất lợi hơn như đã phân tích ở phần trên); hoặc bảo lưu thời gian đã đóng BHXH để đóng tiếp BHXH bắt buộc hoặc BHXH tự nguyện cho đến khi đủ điều kiện để hưởng lương hưu.

Ở đây có một câu hỏi rất đáng quan tâm từ người lao động: Khi đủ tuổi đời để nhận lương hưu nhưng chưa tích lũy đủ thời gian đóng BHXH thì có được nhận lương hưu hay hay phải nhận BHXH một lần? Tại Điểm a, Khoản 1, Điều 60 Luật BHXH 2014 quy định khi người lao động đủ điều kiện về tuổi đời để hưởng lương hưu nhưng chưa đủ điều kiện về thời gian đóng BHXH cụ thể chưa đóng đủ 20 năm hoặc 15 năm tùy trường hợp và không tiếp tục tham gia BHXH tự nguyện nếu có nguyện vọng thì được hưởng BHXH một lần. Với quy định này, trong điều kiện thị trường lao động Việt Nam hiện nay nói chung, ở những ngành nghề, công việc đặc thù, không ổn định, thu nhập thấp, hoàn cảnh khó khăn không thể theo đuổi cả đời tham gia, tích lũy đóng BHXH để khi về già được nhận lương hưu nói riêng, câu hỏi trên cho thấy, chẳng những người lao động am hiểu luật mà họ còn có lý khi yêu cầu phải có lời giải thật thỏa đáng về quyền được bảo đảm an sinh xã hội của họ.

Đối với trường hợp người lao động trong quá trình lao động họ không may gặp hoàn cảnh khó khăn đặc biệt đã nhận BHXH một lần nhưng sau khi đã vượt qua khó khăn, người lao động đã tìm được việc làm mới ổn định, trở lại thị trường lao động và tiếp tục đóng BHXH bắt buộc hoặc BHXH tự nguyện nhưng khi đủ 55 tuổi đối với nữ, 60 tuổi đối với nam mà chưa đủ 20 năm đóng BHXH đã có quy định cho phép người lao động nếu thiếu không quá 06 tháng thì được đóng tiếp BHXH bắt buộc cho đủ 20 năm để nhận lương hưu, thiếu từ 07 tháng trở được đóng BHXH tự nguyện cho đến khi đủ 20 năm để hưởng lương hưu (Khoản 2, Điều 73 Luật BHXH 2014), được hỗ trợ tiền đóng BHXH tự nguyện tùy từng trường hợp, tùy theo điều kiện kinh tế xã hội theo quy định của Chính phủ, ngoài ra còn cho phép người lao động được chọn đóng BHXH tự nguyện một lần cho nhiều năm về sau với  mức thấp hơn mức đóng hằng tháng hoặc một lần cho những năm còn thiếu với mức đóng cao hơn mức đóng hàng tháng (Điểm d, Khoản 2, Điều 87 Luật BHXH 2014). Đây là những quy định mới tiến bộ, giải đáp được câu hỏi của một đại biểu quốc hội đề nghị cho người lao động hoàn trả lại số tiền BHXH một lần đã nhận để được tính thời gian đóng BHXH tương ứng. Mặt khác nếu cho hoàn trả BHXH một lần thì những người đã nhận trợ cấp thôi việc (một cục) trước đây sẽ xử lý như thế nào? Luật BHXH 2014 quy định cho đóng BHXH tự nguyện linh hoạt như đã nêu trên là phù hợp.

Luật gia Đồng Xuân Thuận