Phạm tội trong tình thế cấp thiết

Tình thế cấp thiết là một tình tiết loại trừ tính nguy hiểm cho xã hội của hành vi, mặc dù về dấu hiệu bên ngoài, nó cũng giống hành vi phạm tội. Hành động trong tình thế cấp thiết có gây ra thiệt hại cho xã hội ( thường là thiệt hại về tài sản ). Hầu hết pháp luật hình sự các nước trên thế giới không coi hành động trong tình thế cấp thiết là phạm tội, bởi vì đó là phương thức bảo vệ lợi ích của Nhà nước, của xã hội, bảo vệ con người và các quyền của con người khỏi một thiệt hại đang có nguy cơ đe dọa.
 
Theo khoản 1 Điều 16 Bộ luật hình sự, thì tình thế cấp thiết là tình thế của một người vì muốn tránh một nguy cơ đang thực tế đe dọa lợi ích của Nhà nước, của tổ chức, lợi ích chính đáng của mình mà không còn cách nào khác là phải có hành động gây thiệt hại nhỏ hơn thiệt hại cần ngăn ngừa. Gây thiệt hại trong tình thế cấp thiết không phải là phạm tội
 
Để được coi là gây thiệt hại trong tình thế cấp thiết và không phải chịu trách nhiệm hình sự khi có đủ những điều kiện sau:
 
a) Phải có sự nguy hiểm đang đe dọa gây ra thiệt hại ngay tức khắc
 
Nếu trong phòng vệ chính đáng, nguồn gốc của sự nguy hiểm chỉ là sự tấn công của con người, thì trong tình thế cấp thiết, sự nguy hiểm đang đe dọa gây ra thiệt hại có thể phát sinh từ nhiều nguồn khác nhau như: các hiện tượng thiên nhiên, cũng có thể phát trong quá trình lao động sản xuất, do sự tấn công của súc vật trong một hoàn cảnh đặc biệt, buộc phải gây thiệt hại để bảo vệ một lợi ích lớn hơn
 
Sự nguy hiểm đang đe dọa gây ra thiệt hại phải là sự nguy hiểm đe dọa ngay tức khắc thì mới được coi là trong trường hợp tình thế cấp thiết, nếu sự nguy hiểm đó chưa xảy ra hoặc đã kết thúc thì không được coi là gây thiệt hại trong tình thế cấp thiết.
 
b) Sự nguy hiểm đang đe dọa phải là sự nguy hiểm thực tế
 
Sự nguy hiểm tuy mới đe dọa ngay tức khắc đến các lợi ích cần bảo vệ, nhưng phải là sự nguy hiểm thực tế, nếu không có biện pháp đề phòng thì nó sẽ gây thiệt hại nguy hiểm tức khắc, tức là mối quan hệ nhân quả giữa sự nguy hiểm với các lợi ích cần phải bảo vệ là mối quan hệ tất yếu, nếu không có biện pháp thì hậu quả tất yếu sẽ xảy ra.
 
Nếu sự nguy hiểm đó không chứa đựng khả năng thực tế gây ra hậu quả mà chỉ do người gây thiệt hại tưởng tượng ra thì không được coi là gây thiệt hại trong tình thế cấp thiết.
 
c) Việc gây thiệt hại để tránh một thiệt hại khác là sự lựa chọn duy nhất.
 
Điều kiện này đòi hỏi người gây thiệt hại trong tình thế cấp thiết phải tính toán thật chính xác và nhanh chóng khả năng đe dọa ngay tức khắc của sự nguy hiểm, nếu không chọn phương pháp gây thiệt hại thì tất yếu không thể tránh được thiệt hại lớn hơn
 
Trong cuộc sống, nhất là trong hoàn cảnh cấp bách, việc đánh giá sự lựa chọn của một con người không phải bao giờ cũng dễ dàng, bởi vì nếu không lựa chọn ngay phương pháp gây thiệt hại thì không tránh khoi một thiệt hại khác lơn hơn. Thông thường khi tình thế cấp thiết xảy ra, không phải ai cũng bình tĩnh để suy xé xem chọn giải pháp nào cho phù hợp, nhiều người mất bình tĩnh đã vội vã gây thiệt hại rồi sau đó viện lý do để trốn tránh trách nhiệm. Vì vậy, khi đánh giá một hành vi gây thiệt hại có thuộc trường hợp trong tình thế cấp thiết hay không và phương pháp mà người có hành vi sử dụng có phải là phuong pháp duy nhất không, phải căn cứ vào tình hình cụ thể lúc xảy ra sự việc, đánh giá một cách khách quan, toàn diện. Nếu còn biện pháp khắc phục sự nguy hiểm và việc gây thiệt hại là không cần thiết, thì không thuộc tình thế cấp thiết.
 
d) Thiệt hại gây ra phải nhỏ hơn thiệt hại muốn tránh
 
Nếu ở phòng vệ chính đáng, thiệt hại mà người phòng vệ gây ra chỉ có thể là tính mạng, sức khỏe cho chính người đang có hành vi tấn công, thì trong tình thế cấp thiết, thiệt hại do người có hành vi trong tình thế cấp thiết gây ra chủ yếu là thiệt hại về tài sản và người bị gây thiệt hại trong tình thế cấp thiết lại không phải là người có hành vi gây ra sự nguy hiểm đe dọa gây ra thiệt hại cho xã hội mà là người khác. Về nguyên tắc, luật hình sự nước ta không thừa nhận thiệt hại về tính mạng trong tình thế cấp thiết.
 
Thiệt hại gây ra trong tình thế cấp thiết bao giờ cũng phải nhỏ hơn thiệt hại muốn tránh. Tuy nhiên, khi đánh giá so sánh giữa hai loại thiệt hại cũng cần phải xem xét một cách khách quan, toàn diện, bởi vì thiệt hại gây ra là có thật con thiệt hại muốn tránh lại là cái trừu tượng, vô hình không thể cân đong đo đếm được, nó chỉ là những cái có thể xảy ra hoặc cùng lắm là tất yếu sẽ xảy ra nếu không được ngăn chặn. Khi phải đánh giá giữa cái có thật và cái chưa xảy ra, bao giờ con người cũng khắt khe hơn. Vì vậy, để tránh sự mặc cảm và quá khắt khe khi phải đánh giá giữa hai loại thietj hại này, pháp luật quy định, nếu gây thiệt hại rõ ràng là quá đáng thì mới bị coi là vượt quá yêu cầu của tình thế cấp t hiết ( khoản 2 Điều 16 Bộ luật hình sự )
 
Khi xem xét các điều kiện trên cần tránh phiến diện hoặc cắt xén mà phải xem xét một cách tổng thể, đặt nó trong mối liên quan biện chứng, xuất phát từ mục đích, ý nghĩa của việc quy định chế định này trong luật hình sự là khuyến khích mọi người khi phải đứng trước sự xung đột giữa hai lợi ích mà cả hai lợi ích này đều được pháp luật bảo vệ, đã dám hy sinh lợi ích nhỏ để bảo vệ lợi ích lớn hơn. Pháp luật không quy định sẵn các tình huống cụ thể trong tình thế cấp thiết, nen khi nào có sự nguy hiểm đe dọa đến các lợi ích cần bảo vệ và một người đứng trước tình thế đó, với trách nhiệm của mình lại có hai nghĩa vụ cần phải thực hiện một lúc mà chỉ thực hiện được một nghĩa vụ, đòi hỏi phải lựa chọn biện pháp nào đó sao cho phù hợp với lợi ích xã hội để bảo vệ một lợi ích khác lớn hơn buộc phải gây thiệt hại nhỏ hơn, thì mới được pháp luật thừa nhận là ở trong tình thế cấp thiết.
 
Hành động trong tình thế cấp thiết không chỉ là quyền mà còn là nghĩa vụ của mọi người, nên được khuyến khích và được pháp luật bảo vệ. Hành vi gây thiệt hại trong tình thế cấp thiết không phải là tội phạm. Nếu trong trường hợp thiệt hại gây ra rõ ràng vượt quá yêu cầu của tình thế cấp thiết, thì người gây ra thiệt hại đó phải chịu trách nhiệm hình sự. Khác với trường hợp vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng, Bộ luật hình sự không quy định trường hợp nào vượt quá yêu cầu của tình thế cấp thiết là tình tiết định tội hoặc định khung hình phạt, mà chỉ là tình tiết giảm nhẹ khi quyết định hình phạt.