Bộ luật dân sự 2015 có hiệu từ ngày 01/01/2017 có quy định mới về việc cho phép áp dụng án lệ để giải quyết các tranh chấp nhưng các quy định vẫn còn khái quát, chưa chi tiết về án lệ. Cho nên bài viết này sẽ cho các bạn hiểu thêm vấn đề này.

Án lệ, trong tiếng Anh là “precedent” bắt nguồn tự hệ thống thông luật (Common law), được hình thành do Tòa án trong quá trình xét xử đưa ra những lập luận, phán quyết trong bản án, quyết định từ các vụ việc cụ thể (case law) và các bản án, quyết định này được xem là tiền lệ để các thẩm phán sau đó chiếu theo trong trường hợp tương tự.

Cơ sở để hình thành án lệ chính là những “lỗ hỏng” trong văn bản pháp luật. Khi tồn tại những khiếm khuyết này, thẩm phán sẽ dựa trên tình tiết thực tế của vụ việc và quy định pháp luật xem là hợp lý để đưa ra phán quyết mang tính mới. Sau đó, Tòa án nhân dân tối cao sẽ công bố các bản án, quyết định này là án lệ để áp dụng chung cho các trường hợp tương tự sau này.

Trong điều kiện hệ thống pháp luật nước ta chưa được hoàn thiện, thường xuyên thay đổi theo chủ trương, chính sách phát triển của Đảng và Nhà nước và quá trình hội nhập sâu rộng vào nền kinh tế thế giới thì việc đưa ra các án lệ để áp dụng chung cho các trường hợp tương tự giúp giảm thiểu vấn đề điều chỉnh văn bản luật thường xuyên, phù hợp với thực tiễn ngày càng phức tạp, vượt ra khỏi dự liệu của các nhà làm luật.

Để biết thêm chi tiết về các án lệ được Tòa án công bố áp dụng ở Việt Nam, các bạn có thể tham khảo tại Nội dung án lệ.

Quy định về án lệ ở Việt Nam còn chưa hoàn thiện và cách áp dụng không giống như các quốc gia thuộc hệ thống Common law (tiêu biểu là Anh – Mỹ), dưới đây là một vài so sánh để chúng ta phân biệt rõ hơn về quy định này:

1. Án lệ ở nước Anh: R. V. Elizabeth Manley, [1933] về tội “Làm ảnh hưởng đến trật tự công cộng”. Vụ án xảy ra vào năm 1933, liên quan đến cô Elizabeth Manley khi cô này trình báo với cảnh sát là bị mất trôm. Tuy nhiên, sau khi điều tra, cảnh sát đã kết luận vụ việc trên là không có thật và Tòa án đã kết tội cô Elizabeth với tội danh “làm ảnh hưởng đến trật tự công cộng”. Tội danh này không có quy định trong luật, Tòa đưa ra hai lý do: (i) đặt người vô tội trước nguy cơ bị bắt giữ; (ii) tốn thời gian và công sức của lực lượng chức năng; và sau đó công bố hình thành án lệ.Để rõ hơn thì chúng ta có một số án lệ của nước ngoài dưới đây và xem chúng được hình thành, áp dụng có khác với án lệ Việt Nam không?

2. Án lệ Macloughlin kiện O’Brian khi ông này lái xe bất cẩn đã làm chết chồng và con bà trong một vụ tai nạn giao thông, đòi bồi thương về vật chất và tinh thần. Đến năm 1987, bà Attia kiện British Gas năm 1987 khi bà Attia kiện công ty bồi thường thiệt hại so hành vi bất cẩn của công ty làm cháy ngôi nhà của bà và Tòa phúc thẩm Anh khi xử vụ này đã dựa trên án lệ vụ kiện Macloughlin – O’Brian để tuyên bà Attia thắng kiện. Điều đáng nói là một bên là cái chết của chồng, con và một bên là ngôi nhà bị cháy; hai sự việc dường như khác xa nhau nhưng quan điểm của Tòa là cả hai đều chịu cú sốc khi chứng kiến những gì quan trọng với mình mất đi.

Có thể thấy án lệ nước ngoài, đặc biệt là nước thuộc hệ thống thông luật được hình thành dễ dàng và có giá trị áp dụng lâu dài, bắt nguồn từ một vụ việc cụ thể cùng với hướng giải quyết hợp lý thì Tòa án có thẩm quyền công bố đó là án lệ để áp dụng cho các trường hợp tương tự sau này. “Tương tự” ở đây được dùng rất linh hoạt, không cần hòa toàn khớp với án lệ mà còn xem xét đến tinh thần của bản án và từng tình huống cụ thể.

Chúng ta có thể so sánh với một án lệ của Việt Nam, án lệ số 02/2016/AL về vụ án “Tranh chấp đòi lại tài sản”: Theo đó, nếu người Việt Nam định cư nước ngoài đã bỏ tiền ra nhận chuyển nhượng quyền sử dụng đất và nhờ người trong nước đứng tên giùm thì khi có tranh chấp thì Tòa án phải xem xét và tính công sức của người đứng tên hộ hoặc nếu không thể xác định rõ công sức của họ thì xem như giá trị chênh lệch tăng thêm so với giá gốc được chia đều cho cả hai bên.

Ở đây, án lệ này được hình thành từ việc có nhiều tranh chấp như vậy diễn ra và Tòa án bối rối khi không có một hướng giải quyết thống nhất; suốt một thời gian dài không có sự đồng bộ trong phán quyết chứ không phải như Tòa án nước ngoài lấy bản án và lập luận của Thẩm phán để hình thành án lệ áp dụng lập tức. Thêm vào đó, việc áp dụng linh hoạt, tùy từng tình huống khi án lệ trên không nhắc đến việc tính tương ứng số tiền lúc trước nhận chuyển nhượng so với thời điểm hiện tại, Thẩm phán sẽ là người cân, đo, đong, đếm để đưa ra một phán quyết hợp lý.