Bảo đảm quyền lợi cho người thứ ba ngay tình khi xác lập quyền đối với tài sản liên quan đến giao dịch dân sự bị vô hiệu?

Tổng quan về giao dịch vô hiệu và cách nhận biết người thứ ba ngay tình trong việc xác lập quyền đối với tài sản khi giao dịch bị coi là vô hiệu?

Theo Điều 122 Bộ luật Dân sự 2015, giao dịch dân sự vô hiệu khi không đáp ứng các điều kiện tại Điều 117, trừ trường hợp có quy định khác. Giao dịch vô hiệu không được pháp luật thừa nhận, không làm phát sinh quyền, nghĩa vụ và các bên phải hoàn trả cho nhau những gì đã nhận. Một số quan điểm cho rằng giao dịch vô hiệu là do vi phạm điều kiện hiệu lực, dẫn đến không phát sinh quyền hay nghĩa vụ pháp lý nào. Tác giả cho rằng giao dịch vô hiệu do không đáp ứng các điều kiện về chủ thể, mục đích, nội dung, tự nguyện hoặc hình thức, gây khó khăn trong việc đạt mục đích và giải quyết hậu quả pháp lý, đặc biệt khi liên quan đến người thứ ba ngay tình.

Quyền khác với tài sản như quyền bề mặt, quyền hưởng dụng là quyền phái sinh từ quyền sở hữu. Quyền bề mặt cho phép sử dụng không gian đất để xây dựng hoặc canh tác, trong khi quyền hưởng dụng cho phép thu hoa lợi, lợi tức từ tài sản của chủ sở hữu. Những quyền này hạn chế quyền sở hữu, gọi là “quyền hư hữu,” khi chủ sở hữu mất một phần quyền năng như chiếm hữu, sử dụng, định đoạt.

Người thứ ba ngay tình xác lập quyền khác với tài sản khi giao dịch vô hiệu cần đáp ứng 4 điều kiện: (1) Là chủ thể trong giao dịch thứ hai, liên quan giao dịch vô hiệu; (2) Tài sản từng thuộc giao dịch vô hiệu và được mua với giá trị hợp lý; (3) Không biết hoặc không buộc phải biết bên giao dịch không có quyền định đoạt; (4) Giao dịch có đền bù và đáp ứng điều kiện hiệu lực. Tuy nhiên, quyền của người thứ ba chỉ giới hạn ở quyền bề mặt, quyền hưởng dụng, không bao gồm quyền sở hữu.

Quyền lợi của người thứ ba ngay tình được bảo vệ một cách tuyệt đối hay tương đối khi xác lập quyền đối với tài sản?

Người thứ ba ngay tình được bảo vệ quyền lợi tuyệt đối:

Người thứ ba ngay tình được bảo vệ quyền lợi tuyệt đối khi họ xác lập quyền khác đối với tài sản là đối tượng của một giao dịch dân sự vô hiệu. Điều này có nghĩa là chủ sở hữu ban đầu không thể đòi lại tài sản từ người thứ ba ngay tình theo quy định tại khoản 3 Điều 133 Bộ luật Dân sự năm 2015. Cụ thể, nếu tài sản đã được chuyển giao cho người thứ ba thông qua giao dịch chuyển quyền khác, quyền sở hữu của chủ sở hữu ban đầu bị khuyết phần quyền liên quan, trong khi quyền khác với tài sản vẫn thuộc về người thứ ba ngay tình.

Người thứ ba ngay tình có thể được bảo vệ trong hai trường hợp chính:

- Đối với tài sản không phải đăng ký: Người thứ ba ngay tình có thể xác lập quyền hưởng dụng đối với tài sản không cần đăng ký khi tham gia giao dịch có đền bù, trừ trường hợp tài sản bị đánh rơi, mất cắp hoặc rời khỏi chủ sở hữu mà không do ý chí của họ.

- Đối với tài sản phải đăng ký: Người thứ ba ngay tình vẫn đạt được quyền khác đối với tài sản phải đăng ký nếu họ dựa trên thông tin đăng ký quyền với tài sản của chủ thể giao dịch hoặc tham gia giao dịch với người mà theo bản án, quyết định của cơ quan Nhà nước có thẩm quyền là chủ sở hữu. Trường hợp bản án hoặc quyết định này bị hủy, sửa, quyền của người thứ ba ngay tình vẫn được bảo vệ.

Người thứ ba ngay tình được bảo vệ quyền lợi tương đối:

Người thứ ba ngay tình được bảo vệ quyền lợi tương đối khi giao dịch chuyển quyền khác đối với tài sản giữa họ và bên không có quyền bị tuyên vô hiệu. Trong trường hợp này, chủ sở hữu ban đầu có quyền đòi lại tài sản, bao gồm cả quyền khác đối với tài sản, từ người thứ ba ngay tình. Khi đó, quyền khác với tài sản của người thứ ba ngay tình chấm dứt, và họ chỉ có thể yêu cầu bên giao dịch hoàn trả chi phí hoặc bồi thường thiệt hại.

Các bất cập trong bảo vệ quyền lợi người thứ ba ngay tình:

- Tài sản gắn liền với quyền khác: Chưa rõ việc công trình, cây cối do người thứ ba ngay tình xây dựng có được tính vào giá trị tài sản hay không.

- Hưởng hoa lợi, lợi tức: Người thứ ba ngay tình chỉ được bảo vệ quyền hưởng hoa lợi, lợi tức trong thời gian chiếm hữu ngay tình, nhưng quyền này chấm dứt ngay khi họ biết hoặc phải biết giao dịch vô hiệu, gây thiệt thòi không đáng có.

- Chủ thể có quyền đối lập: Bộ luật Dân sự năm 2015 chỉ quy định chủ sở hữu có quyền đòi lại tài sản, chưa bao gồm chủ thể có quyền khác với tài sản, dẫn đến hạn chế quyền của người thứ ba ngay tình.

- Quy định thiếu rõ ràng: Quy định về thời điểm xác lập quyền khác với tài sản chưa làm rõ các trường hợp đối với tài sản không cần đăng ký và tài sản phải đăng ký. Điều này dẫn đến khó khăn trong việc xác định quyền lợi của người thứ ba ngay tình khi giao dịch vô hiệu.

Hướng giải quyết: Quy định cần rõ ràng hơn về tài sản không đăng ký, tài sản đã đăng ký và thời điểm xác lập quyền khác với tài sản để bảo vệ quyền lợi của người thứ ba ngay tình phù hợp hơn với thực tế.